okuYORUM

CEZAYÝRLÝ GAZÝ HASAN PAÞA

1713 - 1790

-1-

           13-15 Ekim 2017 tarihleri arasýnda, Ýzmir Çeþme de bir etkinliðe davetli idim. Katýldýðým etkinlik çerçevesi mucibince Çeþme ilçesinde tarihi Kültürel gezi gerçekleþtirdik. Ýlçenin muhtelif yerlerini gezerken, tarihi Kalesinin önüne geldiðimizde yanýnda aslanýyla bir Paþa heykeli gördüm. Heykelin altýnda “Cezayirli Hasan Paþa” yazmaktadýr. Malum Osmanlý döneminde birbirinden deðerli bir hayli Paþa olduðundan paþa heykeline birçok yerde rastlarýz. Ancak burada benim dikkatimi çeken Paþanýn elinde tasma ile tuttuðuyanýndaki Aslan oldu. Bu nedenle Cezayirli Hasan Paþa’yý daha iyi tanýmak dolayýsýyla da tanýtmak adýna hakkýnda elde ettiðim bilgileri kaydedip paylaþmayý düþündüm. Tarihimize baktýðýmýz da dünyanýn kaderini etkileyebilen birçok olaylarýn baþarýlý olmasý ve tarih sayfalarýna altýn harflerle yazdýrýlmasýnda böylesine deðerli þahsiyetlerin büyük pay sahibi olduðu muhakkaktýr. Ecdadýmýzýn bu baþarýlarýný ve örnek hayatlarýný okumak, anlamak ve her fýrsatta anlatmak böylece hakkýnda iyi bir bilgiye sahip olmak adýna bilinçli birer birey olmak bizim için çok önemlidir. Bu düþüncelerden hareketle yazýyý yine siz deðerli okuyucularla paylaþýyorum.

Bu arada öncelikle hemen þunu da belirtmiþ olayým. Çeþme gibi Turizm açýsýndan önemli bir ilçenin turistlerin yoðun olarak gezdiði çarþýlarýndaki dükkân vitrinlerinde Kütahya’mýzýn o güzel ve dikkat çekici çinilerini gördüm. ve baya etkilendim. Sorduðum da hepsi de “Kütahya Çinisi” olduðunu ve Kütahya’dan geldiðini söylemeleri de benim için ayrýca bir gurur kaynaðý oldu.

Ýlimizin böylesine cazibeli çinilerini oralara kadar ulaþtýrýp buralarda pazarlanmasýný yapan baþta üreticilerimiz olmak üzere bu yönde emeði geçenlere kolay gelsin der bereketli ve bol kazançlar dilerim.

HASAN PAÞA

            Gazi Hasan Paþa, 1713/14'te Rodosto(Tekirdað)’da doðduðu, bazý kaynaklarda aslen Balkanlý Pomak, bazýlarýnda da Kafkasyalý olduðu belirtilmekle birlikte doðum tarihinin de heykelin yanýna takýlan biyografik panoda 1714 olarak yazýldýðý görülmektedir. Konu ile ilgili derin bilgileri tarihçilere býrakarak paþanýn çok önemli hizmetlerinden bahsedelim istedim.

PAÞA’NIN LAKAPLARI

Hasan Paþa, gençliðinde Cezayir ocaklarýna yazýlýp orada yükselerek Tlemsen Beyliði'ne getirilmesiyle "Cezayirli" lakabýný almýþtýr. Paþa’ya Savaþlardaki önemli baþarýsýndan dolayý da “Gazilik” unvaný verilmiþ böylece “Cezayirli Gazi Hasan Paþa” olarak kayýtlara geçmiþtir. Bunun yanýnda uzun býyýk býrakmasýndan dolayý “Palabýyýk” denmiþ, evcilleþtirdiði bir aslan ile birlikte dolaþmasýyla da “Aslanlý Paþa” olarak ta tanýnmýþtýr. Hasan Paþa, Arslan’ý çok sever ve her gittiði yere yanýnda götürürmüþ dolayýsýyla bu lakapla da meþhur olduðu anlaþýlmaktadýr. Böylece heykelinin yanýna da aslanýný yapmak suretiyle günümüzde sergilenmektedir. Heykel bu haliyle ziyaretçilerin ilgisini çekerek merak uyandýrmaktadýr.

CEZAYÝRLÝ GAZÝ HASAN PAÞA’NIN BAÞARILARI

III. Selim saltanatýnda (1789 - 1790 yýllarý) sadrazamlýkta yapmýþ olanHasan Paþa, Osmanlý-Rus ve Avusturya savaþýnýn devam ettiði 1738'de Yeniçeri Ocaðýna kaydolur. Belgrad'ýn kuþatýlmasý sýrasýnda gayret ve cesaretini ispatlar. Tekirdað’da eski efendisinin kýzý ile evlenmiþtir. Hasan Paþa, yiðitlerinin þöhretini duyduðu Cezayir'e gitmek için yola çýkar, yolda gemisini yabancý bir gemiye rampa ederek ele geçirir ve bu gemiyle Cezayir'e varýr. Cesareti Cezayir dayýsý (Beyi) tarafýndan takdir edildiðin den, zapt ettiði gemi kendisine býrakýldýðý gibi, iþletmek üzere birde kahvehane verilir. Daha sonra kendisine “Tilimsân sancak Beyliði” verilmiþtir. Paþanýn þöhretiyle birlikte muhalifleri de artar. Bu nedenle Cezayir'de fazla tutunamaz, Ýspanya ve Napoli üzerinden Ýstanbul'a gelir. Bu sýrada Cezayir beylerbeyinin, Tilimsân hazinesinden para alarak kaçtýðýný Ýstanbul’a bildirmesinden dolayý bir süre tutuklanarak mallarý müsadere edilir ancak bunun bir iftira olduðunun anlaþýlmasý üzerine serbest býrakýlýr^{.[Buraya kadar “YENÝ KÜTAHYA” Gazetesinin 26 Aralýk 2017 Salý günkü 6162 Sayýlý nüshanýn 2. Sayfasýnda Günhannama Baþlýklý köþede çýkmýþtýr]}

-2-
            1761 Nisanýnda kalyon kaptaný olarak Osmanlý donanmasýna giren Hasan Paþa 1762’de riyâle, 1766’da patrona ve bir yýl sonra da kapudane rütbesine kadar yükselir. Ertesi yýl baþlayan Osmanlý-Rus savaþý (1768-1774) sebebiyle Rus donanmasý Ýngilizler’in yardýmý ile Ege denizine kadar gelmiþ, Osmanlý donanmasý ile mücadeleye girmiþtir. Koyun Adalarý mevkiinde cereyan eden ikinci muharebede Hasan Paþa ile Rus Amirali Spiridof’u karþý karþýya gelir. Burada þiddetli çarpýþmalar sonunda her ikisinin kalyonlarý batar. Burada yaralanýp denize atlayan Hasan Paþa gönderilen bir kayýk ile kurtarýlýr. Çeþme Limaný’na giren Osmanlý donanmasý Ruslar’ýn gönderdiði gemileri ateþ gemileriyle imha ettiler (6 Temmuz 1770). Çanakkale Boðazý’na kadar gelerek durumu hükümete bildiren Hasan Paþa

Beylerbeyi rütbesiyle mükâfatlandýrýlýr. Ruslar Çeþme faciasýndan sonra Limni adasýný iþgale ve kaleyi tazyike baþlayýnca (10 Temmuz 1770) Hasan Paþa derhal teþebbüse geçilmesini istedi. Bunun üzerine 3000 kiþiyle yardýma gidilmesi kararlaþtýrýldýysa da gereken kuvvet saðlanamadý. Buna raðmen kendisi bir fedai kafilesiyle harekete geçerek gizlice adaya çýktý ve düþmek üzere olan kaleyi kurtardýðý gibi zayiat verdirmek suretiyle Ruslar’ý adadan uzaklaþtýrmayý baþardý. Bu teþebbüsünden dolayý 1770 Kasýmýnda gazi unvaný verildiði gibi vezirlik rütbesiyle de kaptan-ý deryâ tayin edildi; bu arada Boðaz seraskerliði de kendisine verildi. Fakat III. Mustafa’nýn ölümü üzerine kaptan-ý deryâlýktan uzaklaþtýrýldý ve 1773 Aralýðýnda Anadolu valiliði pâyesiyle Rusçuk seraskerliðine tayin edildi. Küçük Kaynarca Antlaþmasý’nýn imzalanmasýndan sonra ikinci defa kaptan-ý deryâlýða getirilen Hasan Paþa, on beþ yýl gibi uzun bir süre bu mevkide kalmasýnýn yaný sýra Sultan I. Abdülhamid üzerindeki tesiri sebebiyle devlet idaresinde de nüfuz sahibi oldu. Bu memuriyeti sýrasýnda, uzun yýllar devam eden muharebeler yüzünden zayýflayan devlet otoritesini iade için 1776’da Suriye’de Þeyh Tâhir Ömer’i te’dib ederek asayiþi saðlarken 1779’da Mora’daki Arnavutlar’ý da itaat altýna aldý. Bu hizmetinden dolayý 1779 Kasýmýnda Mora kendisine muhassýllýk olarak verildi. Daha sonra Fransýzlar’ýn da teþvikiyle Mýsýr’ýn istiklâli için faaliyetlerde bulunan Murad ve Ýbrâhim beylere karþý Haziran 1786’da harekete geçti ve bir buçuk yýl zarfýnda onlarý birçok defa maðlûp etti. Fakat Rusya ve Avusturya savaþýnýn çýkmasý üzerine âsi beyleri ortadan kaldýramadan Ýstanbul’a çaðýrýlýr.

1787 Aðustosunda Osmanlý Devleti ile Rusya ve Avusturya arasýnda baþlayan muharebelerde Rus cephesine memur edilen Hasan Paþa muhasara altýna alýnan Özi Kalesi’ne yardým maksadýyla harekete geçtiyse de olumlu bir sonuç elde edemedi. Ayrýca maiyetindeki donanma ciddi bir þekilde zayiat verdi. Buna karþýlýk Aðustos 1788’de yapýlan Yýlan Adasý Muharebesi’nde Rus donanmasýný maðlûp etmekle birlikte Özi’nin düþmesine engel olamadý. Ruslar’ýn Özi Kalesi’ni ele geçirmesi Hasan Paþa’nýn itibarýný sarsarken Ýstanbul’daki muhaliflerinin aleyhteki faaliyetlerine de zemin hazýrlamýþ tý. Ancak azline dair yapýlan bazý teþebbüslere raðmen Sadrazam Koca Yûsuf Paþa sayesinde mevkiini muhafaza eder. Fakat Özi’nin düþmesi üzerine I. Abdülhamid üzüntüsünden vefat edince yerine geçen III. Selim, Hasan Paþa’yý Anadolu valiliði ve Ýsmâil Kalesi seraskerliðiyle görevlendirerek 20 Nisan 1789’da kaptan-ý deryâlýktan uzaklaþtýrdý. Bu azlin, III. Selim þehzade iken onu tahta çýkarmak maksadýyla Sadrazam Halil Hamid Paþa tarafýndan 1785’te giriþilen teþebbüsü Hasan Paþa’nýn I. Abdülhamid’e ihbar etmesinden ileri geldiði iddia edilmekteyse de kendisinin kýsa bir süre sonra sadârete tayini bu iddianýn doðruluðu konusunda þüphe uyandýrmaktadýr.

           Serasker olarak Ruslar’ý Ýsmâil Kalesi önünde maðlûp eden ve kaleyi muhasaradan kurtaran Hasan Paþa, Fokþan ve Boza bozgunlarý (1 Aðustos ve 22 Eylül 1789) üzerine azledilen Kethüdâ (Cenaze) Hasan Paþa’nýn yerine 3 Aralýk 1789’da sadrazam ve serdâr-ý ekrem tayin edildi. Gazi Hasan Paþa Ýsmâil Kalesi’nden ordu merkezi olan Þumnu karargâhýna gelir gelmez önce inzibatý temin için, Akkirman Kalesi’ni savaþmadan Ruslar’a veren Tayfur Paþa’yý idam ettirdi ve savaþlarda ihmali görülenleri þiddetle cezalandýrdý. Çünkü III. Selim gizlice gönderdiði bir yazý ile harbin cereyaný üzerinde tam bir serbestliðe sahip olduðunu ve kendisine hiçbir þekilde müdahale edilmeyeceðini bildirmiþti. Üç ay yirmi sekiz gün süren sadrazamlýðý sürekli cephede geçen Hasan Paþa, denizde ve karada pek çok baþarý elde etmekle birlikte tedhiþ derecesine varan þiddetinden dolayý çok tenkit edilmiþtir. 14 Receb 1204’te (30 Mart 1790) Þumnu’da seksen yaþýný geçmiþ olarak vefat eder ve ayný yerde defnedilir.

Devlete sadýk, gayretli ve sözünü esirgemeyen bir kiþi olan Cezayirli Gazi Hasan Paþa, Çeþme faciasýndan sonra mahvolan Osmanlý donanmasýný yeniden teþkil ederken bütün masraflarýný kendisi karþýlayarak Tersane meydanýnda yaptýrdýðý kýþla ile kalyoncu neferlerini de itaat altýna almýþtýr. I. Abdülhamid’in güvenini kazanmýþ, ayrýca Kapý Kethüdâsý Koca Yûsuf Paþa’yý sadrazam tayin ettirmek suretiyle nüfuzunu biraz daha arttýrmýþtýr. Tahminlerin aksine vefatýndan sonra ancak 4000 kese kadar servetinin olduðu anlaþýlmýþtýr. Hanýmýna ait Öküz Limaný’ndaki yalýdan baþka Kasýmpaþa’da bir konaðý olan Hasan Paþa mal varlýðýný devlet iþleri ve hayýr eserleri için harcamýþtýr. Tersane’deki Kalyoncu Kýþlasý ve Camii’nden baþka Vize’de cami, hamam ve çeþmelerle Çanakkale ve Þumnu’da tekke; bugün Truva harabelerinin bulunduðu yerde bir hisar; Midilli, Ýstanköy, Sakýz, Limni ve Rodos gibi yerlerde de çeþmeler inþa ettirmiþtir.

I. Abdülhamid devri âlimlerinden Çâkerî-i Yemenî, Hasan Paþa’nýn savaþlarý ve bazý isyanlarý bastýrmasýyla ilgili olarak Gazavât-ý Gazi Hasan Paþa adýyla bir de eser kaleme almýþtýr.

ÇEÞME KALESÝ VE ARKEOLOJÝ MÜZESÝ

Elbette ki bahse konu olan Çeþme Kalesinden kýsa da olsa söz etmeden geçemeyiz.   

Çeþme Kalesi, Sultan II. Beyazýt Döneminde 1508 yýlýnda inþa edilmiþtir. Kale, Mir Haydar tarafýndan Mimar Ahmet oðlu Mehmet'e yaptýrýlmýþtýr. Günümüze kadar çok iyi bir þekilde korunarak gelmiþtir. Þu an kale içinde “Çeþme Arkeoloji Müzesi” yer almaktadýr.

          Müze, 1965 yýlýnda Ýstanbul Topkapý Müzesi'nden getirilen silahlarla silah müzesi olarak ziyarete açýlmýþ olup, 1984 yýlýna kadar böyle devam etmiþtir. Silahlarýn aþýrý nemden dolayý bozulmaya yüz tutmasý üzerine Ýzmir Arkeoloji ve Ödemiþ müzelerine devredildiði belirtilerek bunlarýn yerine 1964 yýlýndan beri devam eden Ildýrý (Erythrai) antik þehrinde yapýlan kurtarma kazýlardan elde edilen eserlerin aðýrlýkta olduðu, Piþmiþ topraktan yapýlmýþ heykeller, büstler, mermer heykeller, gümüþ ve bronz sikkeler, altýn varak, amphor’alar gibi eþyalarýn sergilendiði görülmektedir. Bunun yanýnda Çini, Kale’nin avlu kýsmýnda Osmanlýca kitabeler yer almaktadýr.

Kale’nin deniz istikametine bakan konumuna göre sol tarafýna da burçlara bitiþik minaresi olan güzel bir de Camisi vardýr. Camide namaz kýlýnmaktadýr.

Baþka yazýda buluþuncaya kadar kalýn saðlýcakla.^{.[Buraya kadar “YENÝ KÜTAHYA” Gazetesinin 27 Aralýk 2017 Çarþamba  günkü 6163 Sayýlý nüshanýn 2. Sayfasýnda Günhannama Baþlýklý köþede çýkmýþtýr]}

KAYNAKÇA:

-Ýslam Ansiklopedisi, Cilt: 07; sayfa: 502

-[http://www.muze.gov.tr/tr/muzeler/cesme-muzesi]

FAHRETTÝN PAÞA (Ömer Fahreddin Türkkan)

1868 - 1948

Birçok önemli olaylarýn baþarýlý olmasý ve tarih sayfalarýna altýn harflerle yazdýrýlmasýnda böylesine deðerli þahsiyetlerin büyük pay sahibi olduðu muhakkaktýr. Ecdadýmýzýn bu baþarýlarýný ve örnek hayatlarýný okumak, anlamak böylece hakkýndaki doðru bilgilere sahip olmak bizim için çok önemlidir. Bu nedenle konu ile ilgili yakýn tarihimizin gerçeklerini doðru öðrenmek adýna bu yazýyý yine siz deðerli okuyucularla paylaþmak istedim.

MEDÝNE MÜDAFÝÝ, TÜRK KUMUTANI, PEYGAMBER AÞIÐI, ÇÖL KAPLANI, EÞSÝZ KAHRAMAN FAHRETTÝN PAÞA’NIN HAYATI

Adý “Medine Müdafii” diye tarihe geçen Fahrettin Paþa, 1868 yýlýnda Bulgaristan’ýn Tuna boyunda, Rusçuk’ta doðmuþtur. Asýl adý Ömer olan Fahrettin Paþa, Soyadý kanunundan sonra Türkkan soyadýný almýþtýr. Babasý Nizamý Cedit Ordusu’nda Topçu baþý Ömer Aða’nýn oðlu, Tuna vilayeti Posta ve Telgraf Baþ Müdürü Mehmed Nâhid Efendidir. Annesi Bâlî oðullarýndan Fatma Âdile Haným’dýr.

Ömer Fahrettin (Türkkan) Paþa, tahsiline Rusçuk ta baþlar. 93 Harbi’nden sonra ailesiyle birlikte Ýstanbul’a gelen Ömer Fahrettin Paþa, 1888’de Harp Okulunu birincilikle bitirerek Süvari Mülazýmý (Teðmen) olur. 1891’de de Erkân-ý Harbiye’yi çok iyi dereceyle bitirip kurmay yüzbaþý olarak orduya katýlýr.

Ömer Fahrettin (Türkkan) Paþa, Erkâný Harbiye de ve Erzincan’da 4. Ordu da ve Türk-Rus sýnýrý tahdit (Hudut) komisyonunda, 1903’de Aza ve 1906’da Kaymakam (Yarbay) ve baþkan olarak vazife görür. 

1908’de 4. Ordu Erkâný Harbiye Reisliði vekâletine getirilir.

1909’da Ýstanbul’da ve Ayvalýk’ta Rum ayaklanmalarýný tahkikle (Araþtýrmak) görevli Örfi Ýdare Mahkemeleri reisliklerini yapmýþ, sonra Ýstanbul’da 1. Nizamiye Fýrkasý (Tümeni) Erkâný Harp Reisliðine Tayin Edilmiþtir. 1911-1912 Türk Ýtalyan Harbine de katýlýr.

Balkan Savaþý sýrasýnda 31. Fýrka Kumandaný olarak görev almýþ ve bu savaþta Çatalca savunmasýndaki baþarýsýyla Edirne’nin geri alýnmasýnda rol oynamýþtýr.

Osmanlý Devleti 1914’te I. Dünya Savaþý’na girdiði vakit miralay (Alay Komutaný) rütbesiyle Dördüncü Ordu’ya baðlý 12. Kolordu komutaný olarak Musul’da bulunuyordu.

FAHRETTÝN PAÞA’NIN ASKERLERÝNE SESLENÝÞÝ

-“Evlatlarým!

Bir söz verdik. ′Kutsal þehri isyancýlara vermeyeceðiz.′ diyerek, elimizden ne geliyorsa yapmalýyýz. Ta ki son mermi, son er ve son kalana dek… Bu azim, bu kararlýlýk bize dayanma gücü verecektir. Bunu hiç unutmayýn! Ümitsiz olmayýnýz.”

“Malumunuz olsun ki kahraman askerlerim Ýslam âleminin gözbebeði olan Medine’yi son fiþeðine, son damla kanýna, son nefsine kadar muhafaza ve müdafaaya memurdur.”

“Belki bizim bu gayretimiz diðerlerine de örnek olursa, her yerde ittifak etmiþ düþmanlara, yedi düvele karþý koyarýz!”

“Bakýn, bayraðýmýza iyi bakýn. Herhangi bir bayrak deðildir o. Þu an devletimizin düþen birçok kalesi var. Ele geçirilen birçok þehri var. Ama burasý son kaledir.”

“Bu azim, bu kararlýlýk bize dayanma gücü verecektir. Bunu hiç unutmayýn. Ümitsiz olmayýnýz. Gecenin sonu aydýnlýk, yokuþun sonu iniþtir.”

“Memleketi silahsýz terkeden bir asker, düþman da olsa, arkadan vurulamaz.”

“Bir Türk Generali, kendinden küçük rütbede bir Ýngiliz subayýnýn odasýna gitmez. Söyle ona, benimle bir iþi varsa, buraya gelebilir!”

“Beþ on baldýrý çýplak için kaybedecek vaktimiz yok… Ýleri arkadaþlar!”

FAHRETTÝN PAÞANINBAÞARILARI

ERMENÝ AYAKLANMALARINI BASTIRMASI

25 Kasým 1914’te Tuðgeneralliðe yani eski Osmanlý rütbesiyle Mirliva lýða terfi ettirilir. 1915’te 12. Kolordu’daki vazifesinde iken buna ilâveten Dördüncü Ordu kumandan vekilliðine getirilir. Burada bir yandan tehcire tâbi tutulan Ermenileri yerleþtirirken diðer yandan da Urfa, Zeytun, Haçin, Musadaðý’nda ki Ermeni ayaklanmalarýný bastýrmýþtýr. Paþa, Daha önce de yani 1904’de Türk-Rus sýnýrýnda, Piyade Taburumuza baskýnlar yapan Ermeni çetelerini, bir süvari bölüðü ile Rus topraklarýndan geçerek cevirmiþ ve bunlarý yok etmiþtir.

            ÞERÝF HÜSEYÝN ÝSYANI

Bu arada Ýngilizler’le anlaþan Mekke Þerifi Hüseyin’in isyana hazýrlandýðý haberinin alýnmasý üzerine Fahrettin Paþa Dördüncü Ordu kumandaný Cemal Paþa tarafýndan 28 Mayýs 1916’da Medine’ye gönderilir. Fahrettin Paþa 31 Mayýs’ta Medine’ye ulaþýr ve Þerif Hüseyin’in birkaç gün içinde isyan edeceðini Cemal Paþa’ya bildirir. Þerif Hüseyin ve dört oðlu, 3 Haziran 1916’da Medine çevresindeki demiryolunu ve telgraf hatlarýný tahrip ederek isyaný baþlatýrlar. 5-6 Haziran gecesi Medine karakollarýna saldýrdýlarsa da Fahrettin Paþa’nýn aldýðý kritik tedbirler sayesinde geri püskürtülürler. Baþlangýçta âsilerin sayýsý 50 bin, bütün Hicaz bölgesindeki Osmanlý askerinin sayýsý ise 15 bin civarýndaydý. Fahrettin Paþa hemen karþý harekâta baþlayarak âsileri yenilgiye uðratýr.^{[Buraya kadar “YENÝ KÜTAHYA” Gazetesinin 13 Ocak 218 Cumartesi günkü 6178 Sayýlý nüshanýn 2. Sayfasýnda Günhannama Baþlýklý köþede çýkmýþtýr]}

         DÜÞMEYEN TEK KALE MEDÝNE

Fahrettin Paþa, 15 Temmuz 1916’da yeni birliklerle takviye edilen Hicaz Seyyar Kuvvetler Komutanlýðýna tayin edilir. Bu arada âsiler, Mekke Valisi Galib Paþa’nýn tedbirsizliði sayesinde 9 Haziran 1916’da genel saldýrýya geçerek 16 Haziran’da Cidde’ye, 7 Temmuz’da Mekke’ye, 22 Eylül’de de Tâif’e girerler. Fahrettin Paþa’nýn savunduðu Medine dýþýndaki hemen bütün büyük þehir merkezler âsilerin eline geçer. Bu nedenle âsilerin ele geçiremediði tek kale Medine þehri olmuþtur. Bu sýrada da Kanal Harekâtý’nýn bütün þiddetiyle devam etmesi sebebiyle Hicaz’a asker gönderilemiyordu.

            MEDÝNE ÞEHRÝNÝN MÜDAFAASI

            Fahrettin Paþa elinde bulunan son derece kýsýtlý ve yetersiz imkânlarla Medine’yi iki yýl yedi ay boyunca müdafaa etti. Paþa, önce Medine ve çevresinde bir güvenlik hattý oluþturmak için Aþar Boðazýnda bazý mevkileri âsilerden temizledi. 29 Aðustos 1916’da Medine çevresin de 100 kilometrelik bir emniyet þeridi oluþturur. Fahrettin Paþa, Medine’yi savunabilmek için Ýstanbul’dan devamlý takviye kuvveti istemesine raðmen Osmanlý hükümetinin bu isteklerine cevap verebilecek durumda olmadýðýný çok iyi bildiriyordu.

            FAHRETTÝN PAÞA MEDÝNE’YÝ NASIL SAVUNDU?

         Fahrettin Paþa, Medine Þehrini savunurken kendisi ve askerleri; çamurlu sulardan içtiler, hurma çekirdeklerinden ekmek yaptýlar. Bunlardan da önemlisi çekirge yediler. Bu yüzden dirayetli, cesaretli ve zeki komutan Fahrettin Paþa, askeriyle birlikte sadece düþmanla deðil, açlýk, susuzluk ve kýzgýn çöl sýcaðýyla da mücadele etmiþtir. Böylece de Ýslam âleminin Peygamberi, Peygamberimiz Hazreti Muhammed Mustafa Sallallahü Aleyhi vesellem Efendimizin kabrinin bulunduðu bu mübarek Medine Þehrini canlarý pahasýna koruyarak savunmuþlardýr.

            KUTSAL EMANETLERÝN ÝSTANBUL’A GÖNDERÝLMESÝ

            Osmanlý hükümeti tarafýndan Hicaz’ýn kýsmen boþaltýlma kararý almasý üzerine Fahrettin Paþa, herhangi bir yaðmalamaya karþý Medine’de bulunan Hz. Peygamber’in mezarýndaki mukaddes emanetlerin Ýstanbul’a nakledilmesini teklif eder. Osmanlý hükümeti Fahrettin Paþa’nýn bu teklifini Sorumluluðun kendisinde olmasý þartýyla kabul eder. Bunun üzerine Fahrettin Paþa, bir komisyon kurar ve otuz parçadan oluþan mukaddes emanetleri tek tek kontrol ettirerek 2000 askerin korumasý altýnda Ýstanbul’a gönderir.

Çölde dolaþan ve yaðmacýlýkla geçinen bedeviler, Þerif Hüseyin’in hilesi ve Ýngiliz paralarýyla kandýrýlarak Osmanlý Devleti aleyhine hareket ettikleri için Medine’yi Suriye’ye baðlayan demiryolunun korunmasý güçleþir. Meþhur Ýngiliz casusu Lawrence demiryolunu dolaþarak raylarý dinamitlerle daðýttýrýyordu. Her gün çölün ortasýnda çevre ile irtibatý kesilmiþ bir kale durumuna düþen ve iaþesi de azalan Medine Þehri’nin tahliyesine karar verir. Bu karar üzerine önce yeni tayin edilmiþ olan Mekke Emiri Þerif Haydar Paþa ailesiyle birlikte Medine’den ayrýlýr. Onlarý 3000-4000 kiþilik yerli halk takip eder.

FAHRETTÝN PAÞA’NIN“TÜRK BAYRAÐINI BEN KENDÝ ELÝMLE

 ÝNDÝREMEM” DEMESÝ

            Fahrettin Paþa, elinde kalan az sayýdaki kuvvetle hem çöl yolunu hem de Medine’yi müdafaaya devam eder. Fakat Hicaz demiryolunun Medine’ye yakýn olan Tebük-Medâin arasýndaki Müdevvere Ýstasyonu’nun düþman eline geçmesinden sonra Medine Kalesi isyancýlar tarafýndan kuþatýlýr ve kale hiçbir yerden yardým alamaz duruma gelmiþtir. Þehirde kalan halk ve asker arasýnda açlýk ve hastalýklar hüküm sürmeye baþlar. Fahrettin Paþa bu güç þartlara raðmen þehrin müdafaasýný sürdürmüþtür. Hatta kuþatmadan önce kaleyi tahliye etmesini teklif eden Ýstanbul hükümetine, “Medine Kalesi’nden Türk bayraðýný ben kendi elimle indiremem, eðer mutlaka tahliye edecekseniz buraya baþka bir kumandan gönderin” cevabýný vermiþtir. Fahrettin Paþa, “Takdîr-i ilâhî, rýzayý peygamberi ve irâde-i padiþahý þeref-müteallik oluncaya kadar Medine müdafaasý devam edecektir” diyerek direniyordu.

            FAHRETTÝN PAÞA HAZRETÝ PEYGAMBERÝN HUZURUNDA

            Fahrettin Paþa ve askerleri bir taraftan düþmanla, diðer taraftan açlýk ve hastalýkla mücadele ederken Kanal Harekâtý kötü suçla bitmiþ, Filistin elden çýkmýþ ve en yakýn Osmanlý kuvvetleri Medine’den 1300 km. kadar uzakta kalmýþtý. Osmanlý Devleti maðlûp olmuþ ve 30 Ekim 1918’de Mondros Mütarekesi’ni imzalamýþtý. Anlaþmanýn 16. maddesine göre teslim olmasý gereken Fahreddin Paþa buna yanaþmaz. Medinedekiler ise her yönden irtibat kesik olduðundan anlaþmadan haberdar deðillerdi. Olup bitenleri telsiz vasýtasýyla takip eden Fahrettin Paþa, Kýzýldeniz’de demirleyen bir Ýngiliz torpidosu mütareke þartlarýný ve Medine’ye ait maddeyi kendisine bildirdiði halde buna cevap vermez. Ayrýca Babýâli’nin Mondros Mütarekesi’ni teblið etmek üzere Fahrettin Paþa, gönderdiði yüzbaþýyý hapsederek Ýstanbul’u da cevapsýz býrakýr. Bir yandan Ýngilizler, bir yandan Medine’yi kuþatmýþ olan Þerif Hüseyin’in kuvvetleri Medine’nin bir an önce teslim edilmesini istedilerse de Fahrettin Paþa bu isteklerine karþýlýk vermez. Babýâli Ýngilizlerin de baskýsý üzerine bu defa padiþahýn imzasýný taþýyan bir teslim emrini Adliye Nâzýrý Haydar Molla ile Medine’ye gönderir. Fahrettin Paþa bu emri de dinlemez. Askerlerin çoðunun hasta olmasýna, cephane, ilâç ve giyecek stoklarýnýn bitmesine raðmen direnmeyi sürdürür. Ancak sonunda kendi subaylarýnýn da baskýsý ile teslim olmaya rýza gösterir.^{[Buraya kadar “YENÝ KÜTAHYA” Gazetesinin 15 Ocak 218 Pazartesi günkü 6179 Sayýlý nüshanýn 2. Sayfasýnda Günhannama Baþlýklý köþede çýkmýþtýr]}

            ASLA TESLÝM OLMAYAN KOMUTAN

            Kabul edilen teslim þartlarýnýn baþýnda, “Hicaz Seferi Kuvvetleri Komutaný Fahrettin Paþa vardýr. “24 saat zarfýnda Hâþimî Kuvvetleri karargâhýnýn misâfir-i hâssý olacaktýr” ibaresinin yer almasýna raðmen Fahrettin Paþa Ravza-i Mutahhara (Hazreti Peygamber Muhammed Mustafa Sallallahü Aleyhi vesellem’in mezarýndan minberine kadar olan özel yer)yakýnýndaki bir medreseye giderek buradan bir yere gitmeyeceðini bildirir. Fakat kendisiyle görüþmeye gelen kumandan vekili Necib Bey ve etrafýndakiler tarafýndan tutulup 10 Ocak 1919’da Hâþimî karargâhýnda hazýrlanmýþ olan çadýrýna götürülür. Fahrettin Paþa kýlýcýný düþmana vermemekte direnmiþ ve onu iki yýldan beri müdafaa ettiði Peygamberimizin mezarýna takdim etmiþtir. Þerif Abdullah’ýn kuvvetleri antlaþma gereðince 13 Ocak 1919’da Medine’ye girer. Böylece Mondros Mütarekesinden yetmiþ iki gün sonra Medine teslim edilmiþ olur.

            TÜRK KAPLANI LAKABI

            Fahrettin Paþa’nýn eþsiz kahramanlýk örneði göstererek müthiþ direniþiyle Medine’yi korkusuzca savunmasýndan ötürü Ýngilizler tarafýndan “Türk Kaplaný” diye adlandýrýlmýþtýr.

Fahrettin Paþa teslim alýndýktan sonra 27 Ocak 1919’da Yanbo’ bir Ýngiliz destroyerine bindirilerek Mýsýr’a götürülür. Altý ay Kahire’de Ýngilizlerin Kasýr-el-Nil kýþlasýnda hapsedilen Fahrettin Paþa, 5 Aðustos 1919’da Malta’ya sürgün edilir. Paþa burada da 2 yýl 33 gün Fort Salvatore kýþlasýnda hapsedilmiþtir. Bu sýrada, savaþ suçlularýný yargýlamak üzere Ýtilaf Devletleri tarafýndan Ýstanbul'da kurulan “Nemrut Mustafa Paþa Divan-ý Harbi”adý verilen mahkemece ölüme mahkûm edilir. Ancak Paþa Ankara hükümetinin gayretleriyle Malta’dan kurtulur. 8 Nisan 1921’de Tahliye edilen Fahrettin Paþa, Ýtalya, Almanya, Rusya yolu ile 2 Aðustos 1921’de Kars’ta Anavatana kavuþmuþ ve 24 Eylül 1921’de Ankara’ya gelmiþtir.

Fahrettin Paþa, Baþkomutan Mustafa Kemal Paþa tarafýndan Güney Cephesi'nde Fransýz Ordusu'na karþý savaþan Türk kuvvetlerini birleþtirmekle görevlendirilir. Fransýzlarla Ankara Antlaþmasý'nýn imzalanmasýyla güneyde savaþ sona erince TBMM tarafýndan Kabil Büyükelçiliði'ne atanýr. Burada 4 yýl (1922-1926) görev yapan Fahrettin Paþa, Türk-Afgan dostluðunun geliþmesinde önemli rol oynamýþtýr.

1936 yýlýnda Ferik (korgeneral) rütbesi ile ordudan emekli olan Fahrettin Ömer Paþa 22 Kasým 1948 tarihinde bir tren yolculuðu sýrasýnda Eskiþehir yakýnlarýnda kalp krizi geçirerek vefat etmiþtir. Cenazesi, vasiyeti üzerine Rumelihisarý Aþiyan Mezarlýðýna defnedilmiþtir.

FAHRETTÝN PAÞA TARAFINDAN ÝSTANBUL'A GÖNDERÝLEN EMANETLER

- Hazreti Osman ibni Affan’ýn ceylan derisine el yazmasý Kuran'ý,

- 5 adet eski el yazmasý Kuran ve 4 adet Kuran cüzleri (Ecza-yý Þerife),

- 5 adet Kuran kabý. Deðerli taþlarla bezenmiþ, altýn kaplamalý,

- 1 Hilye-i Þerif. Gümüþ çerçeveli, yeþil kadife üzerine pýrlanta ve incilerle Peygamberimizin adý yazýlý, gümüþten güneþ resimli Levha,

- 1 adet som altýn üzerine pýrlanta ile Kelime-i Þehadet yazýlý levha.

- 7 adet tespih. Pýrlantalý, incili, mercanlý veya amberli,

- 2 Rahle. Gümüþ kaplama ve iþlemeli,

- 1 Tuðra Sultan Abdülaziz Han’ýn pýrlantalý ve altýn iþlemeli tuðrasý,

- 4 adet sancak baþý ve 3 adet kýlýç,

- 1 Kevkeb-i Dürri adlý 4 parça büyük elmas. 100, 80, 40 ve 20 krat aðýrlýðýn da, Altýn üzerine oturtulmuþ, çevresi elmas ve yakutlarla bezenmiþ,

- 14 adet Aský. Pýrlanta ve zümrütlerle bezenmiþ altýn,

- 11 adet kandil askýsý. Pýrlanta, zümrüt, yakut ve incilerle bezenmiþ, altýn,

- 1 adet altýn kandil. Deðerli taþlarla bezenmiþ,

- 1 adet altýn kahve askýsý,

- 7 adet altýn þamdan. Deðerli taþlarla bezenmiþ, Ýkisi 1.55 metre boyunda ve 50 kilo aðýrlýðýnda. Her birinin üzerinde 2.680 pýrlanta mevcut.

- 1 adet altýn makas.

- 8 adet altýn gülabdan, deðerli taþlarla bezenmiþ (gülsuyu kabý) ve 12 adet altýn buhurdan (tütsülük).

- 2 adet çelenk, 10 adet yýldýz çiçek, Ýðne, 1 yaprak Pýrlanta, zümrüt, yakut ve incilerle bezenmiþ hepsi altýn,

- 1 adet pýrlanta yüzük,

- Gerdanlýk, Küpe, Bilezikler, Kemer ve Kemer Tasý hepsi altýn,

- Altýn ve gümüþ zincirler, deðerli taþlarla bezenmiþ altýn mücevherat kutu ve çekmeceleri,

- Kütük’te 83 masada yazýlý 84 karat aðýrlýðýnda inci taneleri, 15 parça zümrüt, 27 parça yakut ile 53 parça pýrlanta ve elmas,

-Ayrýca 20 ayarlýk 2 kilo 935 gram altýn,

- 908 kilo 250 gram gümüþ,

- 49 parça þal ve sýrma iþlemeli bir perde,

- Medine'de Sultan Mahmut ile Arif Hikmet Efendi ve diðer bazý kütüphanelerde bulunan deðerli eserler de Ýstanbul’a gönderilmiþtir.

Fahrettin Paþa tarafýndan Ýstanbul'a gönderilen bu emanetler’in bir kýsmý Topkapý Sarayý Müzesinde sergilenmektedir.

Fah­ret­tin Paþa´nýn Müdafaa sý­ra­sýn­da gös­ter­di­ði inanç ve ve­fa­kâr­lýk Peygamberimize olan say­gý­sý­nýn ve bað­lý­lý­ðý­nýn en güzel ör­ne­ði­dir. Pey­gam­be­ri­mi­zin tür­be­si­ni kendi el­le­ri ile silip sü­pü­ren ve onu asla tes­lim et­me­ye­ce­ði­ni söy­le­yen Fah­ret­tin Paþayý tekrar rahmetle anar, bir baþka yazýda buluþmak üzere hoþça kalýn derim.

KAYNAKÇA:

- Naci Kâþif KICIMAN “Medine Müdafaasý Yahut Hicaz Bizden Nasýl Ayrýldý” 1. Baský, Sebil Yayýnlarý No: 26, Yüksel Matbaasý, 1971 Ýstanbul

- Galip Ata, Büyük Mecmua, Numara (Sayý): 14, Sayfa: 210-211, 30 Teþrinievvel (Ekim) Perþembe 1919,  Servetifünun Matbaasý, Ýstanbul^{.[Buraya kadar “YENÝ KÜTAHYA” Gazetesinin 156 Ocak 218 Salý günkü 6180 Sayýlý nüshanýn 2. Sayfasýnda Günhannama Baþlýklý köþede çýkmýþtýr]}

(Paylaþýn)

KÜTAHYA’DA BÝR KITLIK OLAYI VE DESTANI

     Hicri 1304 (Miladi 1886) yýlýnda Kütahya’da büyük bir kýtlýk olur. Buðday, arpa gibi hububatlar kapan’a (Arpa, Buðday gibi hububatlarýn satýldýðý yer.) gelmemeye baþlar. Zamanýn idarecileri, halkýn ihtiyacý olan bu tür tahýllarý karþýlamak üzere buðdayý kilo ile satmak istemiþler, bu nedenle de tahýl pazarýna bir kantar koyarlar. Buðdayý, mintan, kabak gibi ölçeklerle alýþmýþ olan halk bu durumu pek beðenmemiþ.

     Her devirde olduðu gibi bu durumu fýrsat bilen birkaç fýrsatçý ve sahtekâr, esnafýn vaktiyle ucuz ucuz alýp sakladýklarý mallarý, Misgal misgal satmaya baþlarlar. Bunu duyan ve buðdayý ayar la almaya alýþýk olan halk, Mahallelerde cezzarlýðý ile þan olmuþ þöhretli kadýnlarý bir fikir etrafýnda toplayarak ellerinde sopalar, kazma ve kürekleriyle tahýl pazarýna hücum ettirmiþler. Bu hücum alayýnýn ilk iþi tahýl pazarýna konan kantarý kýrmak olmuþ. Daha sorma menzil hanede mevcut buðday ambarlarýna saldýrmýþlar, buðdaylar ne varsa yaðma edilmiþ. Çuval çuval evlere taþýnmýþ ve ambarý yakýn bir yerde bulunan bir fýrýnýn ekmekleri de paylaþýlmýþ. Yine fýrýnýn yan tarafýnda bulunan bir ambardaki arpa, buðday ne varsa hepsini silip süpürmüþler. Buradan da “SIRKÖBÜK TÜCCARI” denilen bir adamýn çukur hanýnda bulunan buðday ambarlarýna gelirler. Burayý da istila ederken on dakika içerisinde ambarlarý temizlemiþler. Rivayete göre de kadýnlar, Pekmez pazarý civarýndaki evlere de girerek evlerdeki çuvallarý boþaltmýþlar. Bazý ev sahipleri de korktuklarý için hastalanmýþlar ve istedikleri erzaký da kendi elleriyle vermiþler. Bu sýra da duruma müdahale etmek ve tüccarýn hakkýný korumak için zaptiyeler gelir. Fakat bir türlü olaylarýn hakkýndan gelemezler. Üstelik baþlarýna soðan, çürük domates, kokmuþ yumurta ve taþ, toprak atýlmak suretiyle bu durumdan bu þekilde onlarda nasibini alýrlar. Bunun üzerine çavuþ, mutasarrýfa bir adam gönderir ve vur emri çýkartmak istemiþ, fakat bu emri alamamýþ yedikleri dayak ta yanlarýna kâr kalmýþ. Rivayete göre, kadýnlarýn elebaþýsý zamanýn eli býçaklý, beli nacaklý, omzu silahlý fevkalade cesaretli “AYVAZ HASÝBESÝ” namýyla ün yapmýþ bir kadýnmýþ. Hasibe’nin evi de Börekçiler Mahallesinde Çukur çeþme civarýn da imiþ. Kocasý Tütün kaçakçýlýðý yapar, Hasibe de ona yardým edermiþ.

     Bu olay, yörede her tarafa þan olur ve bu hâdise üzerine “HAKKI” isminde bir zat da þöyle bir destan döktürür;

Dinleyin kelâmým ihvan’ý vefa

Sizlere hikâyet edeyim aný

Üç yüz dört senesi olan macera

Ref oldu beldenin þöhreti þaný

Taife-i nisa (Kdýnlar taifesi) cem olup (Toplanýp) geldiler

Tahal da (Arpa, buðday vs.) fesada medar oldular.

Hemen arpacý esnafýný buldular.

Hiç de vermediler aman zamaný

Reis olmuþ içlerinden birisi

Dedik “Yarab daha var mý gerisi?”

Söz anlamaz çünkü elin delisi

Ne çare tahýla döktü dumaný

Kadýnlar taifesi düzmüþ taburu

Kimi nacaðý kapmýþ kimi satýrý

Huda arpacýlara versin sabrý

Eriþdi esnafa bunca ziyaný

Ne yapsýn fukara erzak kalmadý

Ganiden (Zenginden) anlara imdat olmadý

Yazýk esnaf ne olduðunu bilemedi

Her biri kaçtý kapatýp dükkaný

Manavlarýn ambarlarýný sordular

Önlerine kim gelirse vurdular

Agâhi’nin konaðýna vardýlar

Baktýlar kaçmanýn yoktur imkaný

Birkaç muhbir buldu anlar yanýna

Döndüler geriye Çukur hanýna

Buldular Karahisar tüccar anýna

                  Teslim ol dediler anlar o caný

Hükümet dairesi haber aldý

Süvari piyade cem olup geldi

Orada olan biteni gördü

Hiç kalmamýþ zahirenin niþaný

Þimdi handa olan zahire bitti

O tüccarýn aklý baþýndan gitti

Araþtýrdý hýrkasýn baþýna çekti

Münasiptir dediler böyle nadâný

Ayný mahþer oldu sebze pazarý

Zaptiyeler halka basar azarý

Tabur aðasý da etti nazarý

                                            Ol anda kaldýrdý dini imaný       

Ol anda fukaraya eddiler hücum

Kimi aman kolum, kimi baþým

Kimi der benim hiç yok suçum

Bozuldu nisvanýn oldu gümaný

O zabit düþtü nisvan peþine

Varup girdi ordusunun içine

Turpu þalgamý vurdular baþýna

Oldu ol Adem, Nuh’un tufaný

Zaptiyeler der; “Askerim yürün”

Durmayup hükümete haber verin

Mutasarrýflardan vur emri alýn

Akýtýn burada sel gibi kaný

Gelerek paþaya ettiler ilan

Amirimiz çarþýda bekliyor

Beyimizden destine istiyor ferman

Deyince bu hala sýkýldý caný

Gelsin diyerek emreyledi paþa

Süzerek cümlesini kýldý temaþa

Seðirtip birisi hem koþa koþa

Gelerek haber verdi o zabiti

Tekrar oradan dönüp geldiler

Hükümet konaðýna gelip girdiler

Toplanýp mecliste karar verdiler

Tamin’i Ahali diye böyle ziyaný

Hemen muhtarlarý alýp geldiler

Aðýzlarýn arayýp yüzüne güldüler

Mebde-i fesadý kimdir dediler

Celbe dip merkeze vurdular aný

Bu kýtlýk doksandan ziyade koydu

Birkaç fukara canýna doydu

Akýbet sabreden selamet buldu

Selâmet babýnda buldu ihsaný

Gani fakirin halin bilmediler

Gelüp hiç hatýrýn sormadýlar

Onlar doksandan beri gülmediler

Hak imdat eylesün böyle insana

Sübyanlarý ekmek diye aðlar

Feryadý ananýn ciðerin daðlar

Oturmuþ köþeye pederi aðlar

Akar didelerinde âb-ý revaný

Kimi hiç eþya býrakmadý sattý

Kimide canýný fýrýna attý

Çoðu da üç gün üç gece aç yattý

Halini demeyüp þükretti yezdaný

Her ne ise Hak’tandýr bize

Bizde çevirelim hak doðru yüze

Ýþin doðrusunu söylersem size

Kiþinin çektiði kendi isyaný

Size “Hakký” kaht vaziyetin söyledi

Dinleyen ahibba gönlün eyledi

Uzatmadý muhtasarca söyledi

Duyanlar aferin desinler bu destaný

KAYNAK:

“Kütahya ve Yöresi Folklorundan Damlalar” Ali Günhan, Kütahya Belediyesi Yayýný 2009 

KÜTAHYA’NIN AKSU EFSANESÝ

Bundan otuz kýrk sene evvel, (1960 – 1970 yýllarý) Kütahya’nýn güneyinde, (þimdiki, huzur evi yaný Sazak mahallesi Mevkii’nde) Yellice daðý eteklerine birleþen bir tepeciðin yanlarýndan üç su kaynar. Bu kaynak sulara “AKSU” denir. Yeþilbaþýný adeta Yellice daðýnýn koynuna sokan, dalga dalga eteklerini þehir kýyýlarýna kadar uzatan bu tepenin, Kütahya’nýn çevresine hâkim mevkii olarak, çok güzel manzarasý, temiz havasý, bol ve soðuk kaynak sularý nedeniyle halk, ilkbahar ve yaz mevsiminde buraya çýkar orada gezip eðlenirmiþ. Bu üç kaynaktan çok akan suya “Koca Aksu” ikincisine “Ortanca Aksu” ve üçüncü kaynaða da “Küçük Aksu” denirmiþ. Bu sular bir zamanlar büyüklü küçüklü 18 deðirmen çalýþtýrarak Kütahya’nýn un ihtiyacýný karþýlarmýþ. Buralarda otlayýp, bu sulardan içen hayvanlarýn eti, sütü ve yoðurtlarý çok lezzetli olurmuþ.

Rivayete göre, büyük Aksu dedikleri yerde Konya Selçuklu Devletinin son zamanlarýnda (Tahminen Alaeddin Keykubat devri olacak) Selçuklu padiþahlarýndan birisinin yaptýrdýðý bir köþkün var olduðu, enkazýný görenler ve bilenler bulunduðundan bahis olunur. Bu köþkün de niçin yapýldýðýna dair þöyle bir efsane dolaþýr dillerde.

Konya’da oturan Selçuklu padiþahlarýndan birinin çok sevdiði, kýymetli bir kýzý vardýr. Dünyada eþi az bulunan güzellerdendir. Bu güzel nazlý kýz, bir gün bir hastalýða yakalanýr. Günden güne sararýp solmaya baþlar, geceleri uyuyamaz, öksürüðü hiç rahat vermez. Padiþah, zamanýn en iyi hekimlerine baktýrýr, hocalara, bakýmcýlara baþvurur. Hiç biri de bu yavrunun derdine derman olamaz. Kýzýný çok seven padiþah, baþvurmadýk çare býrakmaz, fakat kýzýn hastalýðý gittikçe ilerler. Kýzcaðýz bir deri bir kemik kalýr.

Bir gece padiþahýn, çok caný sýkýlýr, sabaha kadar uyuyamaz. Sabah olunca erkenden divana çýkar. Divanda, ihtiyar ve tecrübe sahibi Hacip–Perdedar mabeyincisi vardýr. Bu zat, padiþahýn kýzýnýn hastalýðýndan dolayý canýnýn sýkýldýðýný anlar. Bir köþede koyu koyu düþünen hükümdarýn yanýna vararak:

- Padiþahým ne düþünüyorsun? diye sorar. O da:

- Ben düþünmeyeyim de kimler düþünsün. Kýzýmýn hastalýðý daha iyi olmadý. Çaresi de bulunamýyor. Bu durumda ne yapýp ne edeyim çaresiz kaldým der.

Hacip aða:

      - Evet, Padiþahým, bu gözbebeðin için bilirim için yanar, gönlün kanar. Amma bu diyarýn hekimleri bu iþte aciz kaldý, derdi anlayýp, derman bulamadý. Buna çare bulunursa Germiyan ilinde (Kütahya ilinin o zamanki ismi) bulunur. Senin Germiyan gibi bir memleketin, orada hekimlerin var ve yine orada zümrüt gibi sular çýkar. Oranýn hekimleri bu daðýn suyundan, otundan ilaç yaparlar. Oranýn suyundan içirirler. Orada bir müddet hava tebdiline müsade verirseniz þifa bulur, iyi olup gelir inþallah, der.

Padiþah, bu sözün üzerine yine koyu koyu düþünür. Hacip, bu koyu düþünme sebebini de anlar, fakat anlamazlýða gelir. Zira Selçuk Padiþahý Germiyan vilayetinde nüfuzunun (sözünün geçmeyeceði) kalmadýðý zannýndadýr.

Hacip aða:

- Padiþahým, Germiyan askerleri hududumuzun daðlarý üstünde bulunurlar. Bizim adamlarýmýzý görünce bilirler ve karþýlarlar. Germiyan askerleri ayaklarýna kýrmýzý “Dedik’’ler (bir çeþit ayakkabý) giyerler, biz onlarý bunlardan tanýrýz, der.

Padiþah, ihtiyar emektarý Hacip Perdedarýn bu sözleri üzerine gülümseyerek:

- Germiyanoðlu ya geri çevirirse? diye sorduðu suale Hacip Aða derki:

- Bahþiþ verir yine kýzýnýzý hekimlere gösterir geliriz, der.

Padiþah Hacip aðanýn bu sözlerinden memnun olur. Artýk son umut olmak üzere, hasta kýzýný Germiyan vilayetine göndermek üzere hazýrlýklar baþlatýr. Germiyan beyine ricakâr bir name yazar.

Yaz mevsimi kýzýný, hekimi, dadýlarý, hademeleri ile birlikte yanlarýnda fazla adam bulundurup, Germiyan iline gitmek için yola çýkarýr. Kafile, yirmi günde Germiyan merkezine gelir. Aksu tepesinde büyük pýnarýn baþýna ve çam korular arasýna çadýrlar kurarlar.

Hasta olan güzel kýz burada sudan ve orada otlayan ineklerin sütünden biraz içer. Birazda hayvan kebabý yer, uykuya yatar, aðrýlarýndan günlerce uyuyamayan kýz hemen uykuya dalar.

Sabah olunca kýzcaðýz ben burada iyi olacaðým, zira uyudum, rahat ettim der. Bu küçük kýz buraya geldiðinden itibaren iþtahý açýlmaya baþlar. Dizlerine derman, gözlerine fer gelir. Bedeni geliþir, yanaklarý pembeleþir, iþtahý ve neþesi iyice açýlýr. Eski güzelliði ve çevikliðine kavuþur, bu güzel yerlerde oynar, zýplar, kýr perileri gibi gezer, dolaþýr.

Bu arada, Germiyan þehrinden bir hekim, kýzý görmeye gelir. Kýz durumu hekime anlatýr. Hekim þaþýrýr, diðer hekimlerle birlikte bunun sýr ve hikmetini araþtýrýrlar. Ýnek sütü Aksu tepesinin otlarýnýn hassasý, et de Aksu otlarýnýn hassasýdýr. Su da gümüþ madenine uðradýðýndan, þifalýdýr. Sarý ineðin diþlerine bakarsanýz altýn olduðunu görürsünüz. Bu daðda altýn otu bile vardýr. Hassalýdýr (þifalý) derler.

Sonra kýzýn daða geldiði tarih araþtýrýlýr. Bu tarih, Mayýs ayýnýn on üçüne tesadüf eder. Her kim bu tepede Mayýsýn on üçüncü günü bulunur, bu tepenin sarý inek sütünü içerse, küçükbaþ hayvan kebabý yer, mevkiin temiz havasýný teneffüs edip, suyundan da içerse, zorlu hastalýklarý atacaðýný söylerler. Selçuklu padiþahýnýn kýzý, bu suretle iyi olunca hemen padiþaha haber vermek için yola bir tatar çýkarýrlar. Bu haberci, doðru konaða varýr, padiþaha müjde ederek kýzýnýn hayatýný kazandýran bu yerin durumunu anlatýr. Bunun üzerine Selçuklu padiþahý, çok sevdiði biricik kýymetli kýzýnýn saðlýðýna kavuþtuðu bu yerde, Büyük Aksu baþýnda bir köþk yapýlmasýný emreder. Buraya çok güzel, þahane bir köþk yaptýrýr. Germiyan hekimlere de hediyeler gönderir.

Bu efsane ile ilgili, yazýlan bir yorum’u aynen aktarýyorum.

 ‘’…Bu efsanenin çok önemi vardýr. Anadoluda, birçok sýcak ve soðuk tabii sularýn birbirlerine benzeyen efsaneleri mevcut. Bunlar, mukayese yapýlmak üzere toplanmalýdýr. Bu efsane Selçuklardan beri gelmektedir. Efsanede Germiyan hekimleri ve Germiyan’ýn þifalý yerleri mezkûrdur. Sonra Hacib (Mabeyinci) Germiyan ili ile çok alâkadardýr. Orasýný iyi biliyor. 631(1233)de Yoncalýda Ilýcayý yaptýran Ramazanül-Hacib isminde bir Selçuk emîrinin kýzýdýr. Bu hacib’in Ramazan olmasý Ýhtimali hatýra gelmektedir. 631(1233) senelerinde Hükümdarlýk eden Selçuk Hakaný da bu efsanedeki Padiþah olmalýdýr. Zira efsanelerin, daima hakiki bir esasý vardýr. Uydurma efsane yoktur. Bir fýkra-i tarihiyenin tahrif veya mübalâðasý ile asýrlarla dillerde dolaþýp duruyor. Hamdi AYDIN’ýn naklettiði bu efsaneden bir þey daha öðreniyoruz ki, orada yapýlan köþk bir nevi nekahethanedir. Dað tedavi evlerinden biri ve orada yeri yurdu olmayanlara bir müracaat gâh olacak bir yurt olabilir. Bu cihetle bu efsanenin birçok mühim cihetlerini þayaný tetkik buluyoruz.’’

KAYNAK:

“Kütahya ve Yöresi Folklorundan Damlalar” Ali Günhan, Kütahya Belediyesi Yayýný 2009 

KÜTAHYADA BÜYÜK YANGIN 1928

                Kütahya’nýn önemli ve tek yayýnýndan olan 15 Aðustos 1928 Tarihli Kütahya Mecmuasýnýn 15 ve 16. Sayfasýnda “Þehrimizde Yangýn” baþlýðýyla haber yayýnlamýþtýr.  Kütahya’da büyük bir yangýnýn olduðunu anladýðýmýz bu haberi Osmanlýcadan çevirip kýsmen de sadeleþtirmek suretiyle aktarýyorum.

ÞEHRÝMÝZDE YANGIN

                7 Aðustos 1928 Salý günü Samanpazarý’ndan baþlayarak Güdük Minare, Kaditler Camii ve Kavaflar kenarýndan Ýshak Fakih Mahallesine kadar sirayet eden yangýn memleketimizde pek elim tesirler yapmýþ ve tedavisi müþkül yaralar açmýþtýr.Bütün halk baþta zabýta kuvvetimiz olduðu halde yangýnýn söndürülmesine çalýþmýþ, fakat ev ve dükkânlarýn pek sýk olmasý, yanan dükkânlarýnönemli kýsmýyaðhane, kasap dükkâný gibi yoðunalevler içinde yanmýþ,  ahþap þeylerin çok olmasý hasebiyle ancak beþ saat sonra söndürülmesine muvaffak hâsýl olmuþtur.

                Yangýnýn sonlarýna doðru Eskiþehir itfaiyelerinin gelmesi maneviyatýmýzý takviye etmiþ ve yalnýz bir kol üzerindeki sönmeyen ateþin son hamlelerine set çekmiþtir.

                Bu bapta fedakâr halkýmýz, zabýta kuvvetlerimiz ve Eskiþehir itfaiye kumandaný ve maiyeti kahraman fertlerine teþekkürler etmeyi vecibe biliriz.

                Yangýn neticesinde yüz seksen dükkân, doksana yakýn hane, bir Medrese, iki han ve bir Camii hasar ve tahribe uðramýþtýr. Zayiatýmýz pek mühimdir. Ondan daha mühim olan ortada yersiz, yurtsuz, ekmeksiz kalan Yangýn zedelerimizi düþünmek, onlara Barýnacak yerbulmak, ekmek vermek, sýcak bir çorba içirmek olacaktýr.

                Mecmuamýz, yardým toplama kanununa tevfikan müsaade almýþve yangýn zedeleri iskân komisyonu da faaliyete baþlamýþtýr. Muhterem zenginlerimizin fedakâr esnaf ve tüccarlarýmýzýn hali vakti yerinde olan kýymetli halkýmýzýn istenildiðinden fazla yardýma koþacaklarýndan eminiz. Her verilen on paranýn bile makbuzu derhâl verilecek ve komisyon marifetiyle felaketzedeler tevzi edilecektir.

                Mecmuamýz toplanan iane hakkýnda halka her gün hesap verecektir. Birbirimizle müsabaka edercesine felaketzede dindaþlarýmýzýn ve aziz kardeþlerimizin acýlarýný gidermeye, yaralarýný sarmaya, aç ve ilaçsýz kalanlarýmýzýn ýstýraplarýný hafifletmeye koþalým!. Hepsine yardým etmemiz insani bir vazifemizdir.

                                       KÜTAHYA MECMUASI, 15 Aðustos 1928, Sayý: 65, Sayfa: 15-16 

KÜTAHYA ÝÞGALÝNDE BÝR SUAVÝ OLAYI

                Kütahya’nýn Yunan Ýþgali altýnda iken gerçekleþen acý bir vaka. Bu olayý Celal Sýtký Gürler “Eden Bulur” baþlýðýyla anlatmýþtýr.

“Eden Bulur”

              “Milleti Kurban Edenler Millete Kurban Olur”

Namýk Kemal

Suavi, düþmanlarýn sað kolu gibiydi. Cephe için lazým olan zahirenin (hâsýlat) kimlerden alýnacaðýný bir liste halinde o kumandana bildirir, halktan toplanan sýðýr ve davarlarýn toplamýný o düþünür, bulur; düþman ordusu aleyhinde konuþanlarý bir iþaretiyle dama o týktýrýrdý. Merkez kumandanýnýn yanýndan hiç ayrýlmazdý.  Kütahya’da düþmana yaranmak için incitmediði gönül, kýrmadýðý hatýr, yakmadýðý can kalmamýþtý. Sevmediklerini, “bu vaktiyle Kuvay-i Milliye de Çetelik yaptý” diye tâ Atina’ya kadar sürdürüyordu.

         Suavi, kurnaz, zeki, giriþken ve hepsinden fazlada utanmaz bir adamdý. Fransýzcayý tercümanlýk yapacak kadar bilir, Rumcayý bir Rum gibi konuþur, Ermenice de çat pat meramýný anlatabilirdi.

        Onun kanaatince düþman ordusu, Türkleri tâ Kars’a kadar sürecek, büyük bir imparatorluk kuracak ve bu imparatorluk asýrlarca sürüp gidecekti.

       O bu düþüncelerle düþmana yaranmak ve düþman taraftarý görünmek için kendi tanýdýklarýna bile en kötü hareketleri yapmaktan çekinmiyordu.

        Suavi, Kütahya ve mülhakatýnýn düþmanlar tarafýndan iþgalinden sonra düþüncesini büsbütün kökleþtirdi.

        Kumandanlarla beraber bulunduðu bir iki içki meclisinde onlarýn kahramanlýklarýný gözünde büsbütün büyüttü, onlarýn Ankara’da verdikleri randevulara içten inanarak Türklerin boþ yere kan döktüklerine aklý sýra acýdý.

        Onun giriþken tabiatý, düþmandan ziyade Milli Hükümet aleyhtarý oluþu kendisine iyi bir paye (Rütbe, derece) verilmesine sebep oldu. Kütahya ve havalisinin vali muavinliðine tayin olundu. O da büyük teþekkürlerle ve sýrf halaskar millete yapacaðý hizmet dolayýsýyla bu vazifeyi kabul ettiðini bildirdi. O hafta içinde galip kumandanlar þerefine verdiði büyük içkili ziyafette de uzun uzadýya galipleri methettikten sonra bu galip ve þerefli hükümete karþý hizmet yapacaðý dolayýsýyla çok bahtiyarlýk duyduðunu gözleri yaþararak anlattý.

        Ýlk icraatý kardeþleri, aðabeyleri ve akrabalarý Kuvayý Milliye’de asker olan beþ altý kiþiyi tevkif ettirdi ve onlarý kurþuna dizdirdi. Salahiyeti çoktu. Bu salahiyetini edepsizce kullanarak vahþetini büsbütün arttýrdý. Gündelik hapsedilenler kalabalýk bir yekûn teþkil ediyordu. Hapsedilenlere muayyen bir güne kadar “þu kadar parayý bulup getireceksin..” diye mühlet veriliyor, istenen paranýn tesliminden sonra o adam serbest býrakýlýyordu.

        Para getirmeyenler tekrar hapsedilerek hapishanenin bodrum katýna atýlýyor, orada onlara epey zorlu eziyetler yapýlýyor, bazýlarýn da Atina’ya sürmek bahanesiyle yola çýkarttýrýlýp yok ediliyordu.

        Toplanan paralarýn ufak bir kýsmýný hazineye yardým kaydettikten sonra çoðunu kumandanlarla beraber paylaþýyordu.

        Bütün þehir onun þerrinden kaçýnmak için kendisine hürmet ediyordu. Maiyetine de bir hilekâr verilmiþti. O nereye gitse o da gölge gibi peþi sýra seðirtir, o nerede durursa o da orada beklerdi.

        Suavi’nin her hali ahalinin çok kanýna dokunuyordu. Fakat ne yapsýnlar! Bir þey diyemiyorlar, kinlerini, nefretlerini, intikamlarýný içlerinde hapsederek kahroluyorlardý. Kütahya’da Suavi’nin sayýsýz hafiyesi de vardý. Birkaç defa Suavi’yi öldürmeye teþebbüs edenler daha düþüncelerini uygulamaya kalkýþmadan yakayý ele vermiþlerdi. Artýk deðil onun öldürülmesine ait bir teþkilat yapmak, aleyhinde bir söz söylemeye bile cesaret edemiyorlardý. Gece, gündüz düþmanlarla beraber düþüp kalkan bu kötü kalpli, kara yürekli adamdan her þey beklenebilirdi. Þimdiye kadar öldürülenlerin, asýlanlarýn, sürülenlerin hemen hiç biri yerli Rum ve yerli Ermeniler tarafýndan haber verilipte yapýlmamýþtý. Ölenlerin hemen hepsi Suavi’nin düþmanlara yaranmak için uydurduðu iftiralara kurban gitmiþlerdi.

*

*  *

        Ýki üç günden beri Kütahya fevkalade günlerini yaþamaða baþlamýþtý. Bir haftadan beri sýk sýk hapis vakalarý, sürgünler falan olmuyordu.

        Sokaklar sessiz kalmýþtý. Kahkahalarla kýrýlanlara, sarhoþ olup nara atanlara rastlanmýyordu. Bu sükûnetli ve fiskoslu devir uzun sürmedi, herkes bunun neden geldiðini öðreniverdi.

        Türkler taarruza geçmiþ ve Afyonkarahisar’ý bir hamlede almýþlardý. Artýk palikaryalar (Rum gençleri)bile çekinmeden Türklerin gittikçe yaklaþtýðýný korkuyla karýþýk anlatýyorlardý.

        Suavi’nin yüzünü derin bir elem ve matem kaplamýþtý. Kafasýnda tasarladýðý büyük imparatorluk, bir sabun köpüðü gibi sönüvermiþti. Düþmanlar harýl harýl kaçarken o Kütahya’ da kalamazdý. Kumandandan araba istedi “yok” cevabýný aldý. Nakliye arabalarý ve angarya olarak toplanan kaðnýlar Kütahya’da askeri eþyayýnýn nakli için bile kâfi gelmiyordu.

         Yerlilerden gizli bir yaylý buldu. Sahibine bol para vererek ailesini Ýzmir’e götürmesini tembihledi. Kendisi son kalan kafile ile beraber kaçacaktý. Kumandanlýða, kuvvetler geri çekilirken gazlý paçavralarla memleketin ateþlenmesi emri de gelmiþti.

        Bir sabah Kütahya’nýn kenar tepelerinde birkaç silahýn patlamasý Milli Kuvvetlerin yakýna kadar geldiðini müjdeliyordu. Þehir içindeki düþman askerleri ve komutanlarý bu kadar seri gelen Türk kuvvetlerinin haberini duyar duymaz atlarýna bindiler, þehri yakmaða vakit bulamadan dörtnala Kütahya’yý terk ettiler.

        Ýlk Türk Süvarileri genç, ihtiyar, çoluk çocuklu kalabalýk bir kafile sevinç gözyaþlarýyla karþýladýlar. Ýki kat olmuþ ihtiyarlar Türk süvarilerinin çizmelerine yüzlerini sürüyorlar, tarif edilmez bir minnet ve þükranla kahraman Mehmetçikleri kucaklayarak aðlaþýyorlardý. Bütün þehir hürriyetine kavuþanlarýn sevinciyle coþmuþtu.

        Ýlk akla gelen Suavi oldu. Onun jurnaliyle kurþuna dizilenlerin çocuklarý, sürgün edilenlerin akrabalarý, kocasý asýlan kadýnlar, ondan kötülük gören insanlar bir kafile halinde konaðýnýn önünde toplandýlar. Kapýlarý kýrdýlar, camlarý indirdiler. Konaðý altüst ettiler; fakat kendisini bulamadýlar. Her halde son kalan düþman askerleriyle beraber kaçmýþ olacaktý.

*

        Ýki sene sonra idi, her þey eski tabii haline girmiþti. Jandarma Halil askerliðini bitirdikten sonra tezkere býrakmýþ ve Kütahya’da jandarma kalmýþtý. Aldýðý para ile bir anneciðiyle düþmanlar tarafýndan {Suavi’nin jurnaliyle “çetecidir” diye asýlan aðabeyinin haremini güç geçindirebiliyordu. Aðasýnýn ölümüne çok acýmýþtý. Zavallý kadýncaðýz kocasý asýldýktan sonra aklýný oynatmýþ, vakitli vakitsiz aðlamalý olmuþtu. Dört yaþlarýnda da bir çocuðu öksüz kalmýþ, fakat çocukta aðlaya aðlaya zayýf ve hastalýklý olmuþtu.

        Zavallý kadýnýn asýlan kocasý gözünün önüne geldikçe kendini duvardan duvara vuruyor, baðýrýp aðlýyor, içinin zehrini hýçkýrýklarla boþaltmak istiyor, sonrada bitkin bir halde yerlere serilip bayýlýyordu.

        Üç seneden beri aðlaya aðlaya gözlerinin pýnarlarý kurumuþ, aðladýðý zamanlarda gözlerinden yaþ akmaz olmuþtu. Mumyalaþmýþ yüzü, iskeletten heyulasile canlý bir cenaze gibiydi.

        Kocasý asýldýðý zamanlarda o bunu duymuþ, koþarak kocasýnýn ayaklarýna sarýlmýþ, dört süngülü askergüç hal ile onu kocasýnýn ayaklarýndan kurtarabilmiþti. Dört düþman askerinin zapt edemediði bu kadýn tükene tükene iþte böyle bir hale gelmiþti. Karlý bir günde, tahta bir sanduka arkasýnda ilerleyen az bir cemaat bembeyaz karlarýn üzerinde gýcýr gýcýr ilerleyerek bu zavallý kadýnýn ölüsünü serviliklere götürmüþler; sonrada baþlarý eðik, hiç konuþmadan, aðýr, aðýr, arkalarýnda iri iri pabuç izlerini sýralayarak mezarlýktan þehre dönmüþlerdi.

  *

        Jandarma Halil kumandandan aldýðý bir emri köy köy teblið etmek için emir almýþtý. Elindeki listeye bakarak köy köy dolaþýyor, bakaya kalan askerlere, aybaþýnda þubede bulunmalarý gerektiðini bir bir tenbih ediyordu. Bu iþi onbeþ gün içinde bitirecekti. Görevinin ilk haftasý hadisesiz ve vukuatsýz geçti. Yalnýz aðabeyinin ve yengesinin acýklý ölümleri kafasýný sýk sýk meþgul ediyordu.

        Bazen hayalini mazideki çocukluk hatýralarýna kadar sürüklüyor, tatlý bir teselli ile sanki onlar yaþýyorlarmýþ gibi avunuyordu. Sonrada onlarýn yok oluþunu hatýrlayarak acý bir silkiniþle kendisini toparlýyor, elinde olmayarak gözlerinin oluklarýnda iri iri yaþ damlalarý birikiyordu.

        O gün ikindi sularýnda Saka köyüne gelmiþti. Lazým gelenlere tebligat yaptýktan sonra köylülerin arasýnda oturdu.

        Onlarla yarenlik etmeðe baþladý. Köy imamý Mehmet Efendi çok konuþkan ve hoþ bir adamdý. Yüzünü örten siyah sakalýyla her þeye aklý eren bir hali vardý. O konuþurken herkes susuyor ve onun sözlerini baþlarýný sallayarak dinliyorlardý. Halil’e, hocanýn gözleri yabancý gelmiyordu. Onu yakýndan tanýyacak gibi oluyordu. Fakat nereden!... Nasýl!... Halil Mehmet Efendi ile görüþtükçe bunu düþünüyor, bir türlü kafasýnýn bu düðümünü çözemiyordu. Mehmet Efendinin gözlerine benzeyen tanýdýk bütün gözleri gözlerinin önüne getiriyor, fakat bu gözleri hiç birisine benzetemiyordu.

        Nihayet içinin acý bir burkuluþu ile bu düðümü de çözdü. Kaþlarý çatýldý, çenesi kilitlendi, eli gayri ihtiyari kasaturasýna gitti, sonradan toparlandý.

        Karþýsýnda konuþan hoca Mehmet Efendi, aðabeysini astýran melun Suavi idi. Hocaya: “Bu köye ne zaman geldiðini!” sordu. O da “düþman gittikten altý ay sonra geldiðini, köylünün kendisini pek sevdiðini, hatta kendisini bu köyden evlendirdiklerini birde kýz çocuðu olduðunu” anlattý.

        Halil’in artýk þüphesi kalmamýþtý. Mehmet Efendi baþýný çevirirken, kulaðýnýn arkasýndaki büyük bir Ben’in olup olmadýðýna dikkat etmiþ ve o büyük Ben’i de görmüþtü. Hemen ayaða kalktý. Köylülere: “Düþmanlara vaktiyle yataklýk eden alçak, rezil Suavi’nin bu hoca Mehmet Efendinin olduðunu, bu köye gelerek kendilerini kandýrdýðýný, ellerine kelepçe vurarak onu Kütahya’ya götüreceðini” söyledi. Uzattýðý kelepçe ile Suavi’nin bileklerini kelepçeledi. Köylüler hayret içinde kalmýþlardý. Bir taraftan da korkuyorlardý. Bunun bunca zamandýr köylerinde imamlýk etmesinden kendilerine bir fenalýk gelirmiydi?..  Jandarma Halil yanýna köy muhtarýný da alarak Kütahya’nýn yolunu tuttu. Daha evvel davranan bir delikanlý da kývrak kývrak seðirterek Kütahya’ya müjde vermeðe gitti.

        Suavi’nin yakalandýðýný iþitenler þehrin kenarýndaki þosede birikmiþlerdi. Kimisinin elinde sopa, kimisinin taþ vardý.

        Biraz sonra jandarma gözüktü. Etrafýný çevreleyen Kütahyalýlara Suavi’yi nasýl tanýdýðýný ve onun nasýl imam olduðunu velhasýl olaný biteni olduðu gibi anlattý.

        Suavi elleri kelepçeli olduðu halde ürkek ürkek kalabalýðýn önünde yürüyor, jandarma Halil’in her sözünden sonrada ahaliden:

        - Alçak!.. Namussuz!.. Düþman dostu!.. gibi homurtularla ya bir yumruk yahut da bir taþ parçasý yiyordu. Kenar sokaklardan kalabalýða karýþanlarla kafile oldukça çoðalmýþtý. Kafileye koþarak katýlanlardan biri:

        - Bunu hala yaþatýyor musunuz?.. Vurun caniye!.. Vurun katile!.. diye baðýrdý.

        Kulaðýnýn dibinden bir iki taþýn výzlayarak geçtiðini fark eden Suavi halk tarafýndan parçalanacaðýný anladý. Tabanlarý kaldýrdý. Kaçmaða baþladý. Ahali peþi sýra baðýrarak koþuyor, koþarken de ellerindeki taþlarý olanca kuvvetleriyle, kaçmak isteyen Suavi’ye doðru fýrlatýyorlardý. Suavi’nin yüzü, gözü kanlar içinde kalmýþtý. Soluk soluða hapishanenin arkasýndaki karakoldan içeriye girdi. Karakolda baþçavuþla birkaç jandarma neferi vardý.

        Baþçavuþ ahalinin içeriye girmemesini söyledi. Baðýra baðýra gelenler karakolun önündeki çamlýkta birikiyorlar ve haykýra haykýra:

        - Katili isteriz!.. Alçaðý isteriz!.. diye Suavi’nin kendilerine teslimini istiyorlardý.

        Karakol kumandaný pencereye çýktý ahaliye:

        - Mutasarrýflýða telefon edeceðim. Arzularýnýzý söyleyeceðim. Mutasarrýflýktan alacaðým emri bekleyiniz dedi.

        Kalabalýk bir çýð gibi büyüyor, dalgalanan sesler de bir uðultu halinde sokaklardan taþarak ilerdeki mahallelere doðru aksediyordu. Herkes birbirine iþgal zamanýndaki feci vakalarý anlatýyor ve arada hep birden:

        Kahrolsun!.. Ýsteriz diye de baðrýþýyorlardý.

        Mutasarrýflýk, makamýn haberi olmaksýzýn Suavi’nin halk içine býrakýlýverilmesini telefon etmiþ.

        Saçý sakalý kan içinde, suratý tanýnmayacak bir hale gelen Suavi’yi iki jandarma, karakoldan dýþarýya itiverdi. Vaktiyle ondan zulüm görenler karakol kapýsýnýn iki tarafýnda bekleþiyorlardý.

        Halk içine atýlan Suavi’nin boynuna yuhalarla!.. Kahrolsun! Sesleriyle hemen bir ip geçirdiler. Suavi’nin boynundaki kalýn ip beþ on kiþi tarafýndan çekiliyor, etrafýndaki koyu kalabalýk da:

        -Kahrolsun, gebersin katiller!.. Gebersin casuslar!.. diye Suavi yi takip ediyordu.

        Yerde sürüklenen ve yarý ölü bir halde bulunan bu adama büyük bir kin ve intikamla saplanan býçaklarýn, kafasýna atýlan taþlarýn, göðsüne indirilen tekmelerin sayýsý hesapsýzdý.

        Kafile Hükümetin önünden geçerek Yeþil camii’nin meydanlýðýna kadar geldi. Baðrýþa, çaðrýþa caminin önündeki çýnar aðacýnda bu düþman casusunu sallandýrmýþ ve kendisi de seyirci kalmýþtý.

        Þimdi de kendisi bu yeþil çýnarýn küçük bir dalýnda hafif esen rüzgârla sallanýyor, etrafýnda toplananlar yüzü gözü taþ ve býçak yaralarýyla þeklini deðiþtiren bu kötü adamý beyhude tanýmaða çalýþýyorlardý.

                                                                       Celal Sýtký GÜRLER                      

  Kaynak:“Anadolu’da Yunan Zulmü Raporlarýnda Kütahya” Ali Günhan 2010

KÜTAHYA’DA AHÝLÝK

          Ahilik, Anadolu þehirlerinde yaþayan yabancý tacirlerle rekabet edebilmek amacýyla ve Ahi Evren Hazretleri tarafýndan Hacý Bektaþ-ý Veli hazretlerinin tavsiyesiyle kurulan esnaf dayanýþma teþkilatýdýr. Kelime manasý kardeþlik demek olan ahilik, son birkaç seneden beri ülke genelinde her yýl kutlanmaktadýr.

        Yine bu sene kutlanan Ahilik Haftasý nedeniyle geçmiþte Kütahya’mýzda yapýlan ahilikle ilgili gerçekleþtirilen etkinlikleri deðerli kütüphaneci, Kütahyalý merhum Hamdi AYDIN’ýn notlarýndan okuyarak o günleri yâd edelim.

Kütahya’da Esnaf Loncasý ve Teferrüç

           Kütahya da arasta’da Takvacýlar Camii þerifinin avlusunda iki büyük kazan bulunurdu. Kütahya da böyle büyük kazan imarette ve þahýslarda bulunmazdý. Bu kazanlar Hicaz’a (Hacýya) gidip gelenlerin evine götürülüp hacý pilavý piþirilir ve düðünlerde evlere verilir, pilav piþirilirdi. Bu hayrýn hediye olarak birkaç kuruþ kazaný muhafaza edenlere verilir o þahýslar yedinde (elinde) para birikirdi. Muhtaç seyyahlara (yabancý fakir misafir) bu paralardan verirlermiþ. Bu kazanlar, asýl bir baþka iþ daha görürlermiþ ki, o da Kütahya da esnaflarýn Lonca da biriktirdikleri para ile ve bazýsý daha ehil Cemiyetin paralarý ile kýrda bir Teferrüç (Mesire, Piknik) adýyla toplantý yaparlar ve birkaç gün kýrda çadýrlar kurularak kalýrlardý. Asýl büyük kazanlarýn mevcut olmasý bu Ahiler âdeti olan teferrüç cemiyeti olduðu için muhakkaktýr. Teferrüç Cemiyeti, azametli ve þümullü (kalabalýk, büyük, geniþ) bir cemiyettir.

           Teferrüç Cemiyeti, Kütahya halkýný bir arada toplayýp ehli sanat kimlerdir ve bundan sonra kimler olacaktýr. Bunlarý görmek ve ayný zamanda göstermektir ve Kütahya da sanat nev’i (çeþidi) ve âdeti bilinecek ve noksanlarý var mýdýr görülmek için adet edilmiþ bir esastýr.

           Bu Teferrüç Cemiyeti hakkýnda Kütahyalýlardan pek çok bilenler vardýr. En çok teferrüç cemiyeti 1305 (1889) sene-i mali’sinde “Küçük Aksu” namý mahalde (Kütahya halký tarafýndan Küçük Aksu adýyla anýlan yer) toplanýlmýþtýr. Kütahya hâkimi Haydar Molla çok alakadar olmuþ ve bir hafta burada bulunmuþtur.

1305 (1889) senesinde Kütahya’da Teferrüç Cemiyeti

           Teferrüç Cemiyeti yapmak sanat ustalarýnýn baþ tutmasýyla olur.

           Tabak esnafý, Saraç esnafý, Dikici esnafý, Demirci esnafý,  Kýl Muytap esnafý, Dokuyucular esnafý, Kuyumcu, Bakýrcý, testi, Ýbrikçi, Çinici, Araba imalatçý, Dülger(?) yapýcý, Kiremitçi, Kireççi, Kurþuncu, Tenekeci,  Dökmeci, Berberler ve ustalarý üç senede bir baþ olarak Teferrüç Cemiyeti yapýlmak için teþebbüs edilir. Bu sanatlardan kalfalarý usta, çýraklarý kalfa çýkarmak için Peþtamal baðlarlar.

           Ýþte bu esnaf ustalarý Kütahya halkýný sýnýf sýnýf davet ederler. Ulema(âlimler), Meþayýh (Þeyhler), Camii hademeleri (Hizmetçiler) ayan ve cevihleri(?) Memureyn ve Askeriyeyi mahsus çadýrlar kurarak gün ve saati belli olarak davet ederler. Ve her sýnýftan bir esnafa misafir verilir. Ve bu misafiri bu esnaf karþýlar, çadýrlarýna getirirler. Kahve ve yemek ikramýný yaparlar. Esnaflarýn kurduklarý çadýrlar büyük daire meydana getirir. Bu daireye kimse girmez. Çadýrlarýn birer kapýlarý bu daireye açýlýr. Güzel büyük bir meydan olur. Meydan ortasýnda Ahi baba tarafýndan getirilmiþ bir sancak dikilir. Bu sancak Tabak esnafýnýn içerisinde bulunan Ahi baba veya onu temsil eden bir zat tarafýndan getirilir ortaya dikilir.

          Çadýrlarda un helvasý, Pilav verilerek misafirlere ikram edilir. Bu ikram tamam olduktan sonra Esnaf baþý, usta çýkacak kalfalarý ve kalfa olacak çýraklarý ortaya getirir, sýra yapar.

Tabak esnafýndan en yaþlý bir zat ve Ahi baba veya Ahi baba sülalesinden biri bir peþtamal eline alýp usta çýkacak kalfa çýraklarýn bellerine dolar. Sonra du’â ederler ve sanatta lazým olan vasýflarý söylerler.

           Ýþte bu Teferrüç Cemiyetinin Kütahya da pek eskiden mevcut olduðu cihetle büyük kazanlar bunun için yaptýrýlmýþ olduðunu söylerler.

          “Arasta kazanlarý” diye Kütahya’da meþhur söz vardýr. “Arastalý kazan kaldýrmýþ” derler. Bununla Yeniçerilerin kazan kaldýrdýklarýný iþaret etmek isterler. Hakikaten umumi talepleri kazan kaldýrýp, aþ piþirip istedikleri vardýr.  

Kütahya Arasta ve arastalý

          Kütahya Arasta denince mutlaka ayakkabý yapan, diken dikiciler ile bunlarýn mallarýný satan, alan dükkân müþterileridir.

          Arasta demek üstü kapalý çarþý demektir. Evvelce üstü teneke ve yarma tahtalarýyla kapanmýþ bir arasta var idi. Burada sýra ile dükkânlar vardýr. Elân (her zaman) öyledir. Bu dükkânlarda oturanlar dikicilerin yaptýklarý mallarý beyinlerinde(aralarýnda) murat ederek alýrlar, dükkânlarýna depo eder halk ve hariçten tüccarlar ayakkabýlarýný buradan mubayaa ederler. Ýþte bu çarþýda böyle olup satanlara kavaf derler. Çarþýya “Arasta” derler. Dikici esnafýyla ayakkabý satan kavaflara Arastalý derler. Yaðmur yaðmadýðýnda Taun(deli) ve veba salgýn hastalýklarý büyük insan telefatý verdiðinde halktan bir iane (yardým) toplanarak dua etmek üzere Musallaya veyahut münasip bir açýk yere halk toplanýr ve arasta kazanlarý o mevki ye götürürler aþure veya aþ piþirip halka yedirirler. 1311(1895) senesine kadar kolera hastalýðý için toplanýlan tepeler olmuþtur.  Sonra halk sýhhi tedbirlere (saðlýk tedbirlerine) kuvvetle inanmaða baþladýðýndan býrakmýþlardýr.

          Yaðmur duasý için 1340 (1924) senesine kadar Musallaya toplanmayý býrakmamýþlardýr.

KÜTAHYA’DA ÝLK KÝREMÝT FABRÝKASI NASIL AÇILDI?

          Bu yazý, 22 Temmuz 1928 tarihli Osmanlýca VATAN gazetesinde çýkmýþtýr. Kesilmiþ Gazete Kupür’ü olarak arþivlenen bu yazýnýn çýktýðý Gazetede yazaný not edilmemiþtir.

          Cumhuriyet döneminin önemli faaliyetlerinden biri olarak ilimiz için çok önemli bir olay olmasý nedeniyle bu haberi o günün gazetesinden aynen aktarýyorum.

          Fabrika senede 200 gün Çalýþmakta, 1 Milyon Kiremit, 6 Milyon Tuðla Yapmaktadýr. Kiremit Miktarý Busene 2 Milyon’a Ulaþacaktýr.

--------------- / -------------

          Kütahya muhabiri mahsusamýz yazýyor:

          Kütahya’nýn müteþebbis gençlerinin eseri olarak tesis eden kiremit ve tuðla fabrikasýnýn resmi açýlýþý bilumum idare memurlarý, fabrika direktörleri ve binlerce halk huzurunda icra edilmiþtir.

          Kütahya Milletvekili Nuri Bey’in önce ayakta baþladýðý nutuk’una daha sonra tuðladan yapýlmýþ bir kürsüye çýkarak konuþmasýný burada sürdürmesiyle Fabrikanýn resmi açýlýþý devam etmiþtir.

          Nuri Bey’in nutuk’unu fabrika müesseselerinden Hamdi Halit Bey’in izahatý takip etmiþtir ki;

          Memleketin dört bucaðýnda devam eden ve inþa faaliyetini gören þirketimiz müesseseleri bizler memleket paresinin piþmiþ toprak yüzünden de harice (baþka yerlere) gitmemesini teminen þirketin esaslarýný 1926 senesi Ocak ayýnýn 25. günü kurmuþ olduðumuz bir fabrikanýn tesisine teþebbüs ettik. Ýki sene evvel Ýktisat vekâleti’nin (Maliye Bakanlýðý) menfaat hissedarý bulunduðu Kütahya Çini iþleri þirketinin sureti mahsusa da celp (çektiði) ettiði mütehassýs Profesör Mösyö Plotofya’nýn Kütahya’da bizzat yaptýðý tetkikat ve Kütahya’daki mevaddi ibtidaiye (baþlangýçta maddeler) üzerindeki tahlilatý neticesinde  verdiði fenni rapor çiniciliðin asri (modern) bir þekle ifraðýyla (dökme) bu suretle ihyasýnýn ancak tuðla ve kiremit imalinden baþlamak suretiyle mümkün olacaðý þeklindedir. Bu fenni raporun verdiði kati malumatýn ve buna samimiyetle bizzat yaptýðýmýz tecrübelerden aldýðýmýz neticelere istinaden bu fabrika tesis edilmiþ ve 1927 senesi Mart’ýnýn 11. günü fabrikanýn düdüðü Kütahya afakýnda (geleceðinde) Cumhuriyet idaresinin bahþettiði feyizlerinin þükrünü ilan etmiþtir. Fabrikamýzýn 1928 senesi mamulâtýnýn kâmilen (imalatýnýn tam) sayýlmýþ olduðunu memnuniyetle arz ederim. 1928 senesi kýþ aylarýnda aksamasý ikmal edilerek (kýþ sezonunun boþ geçilmesini tamamlayarak)  kiremit imaline esaslý bir surette baþlanmýþ olup imal etmekte olduðu kiremitlerin emsali ecnebi (dýþ ülke) mallarýndan saðlamdýr ve sanatça üstün, kâse onlarýn yerine baliðan mabalið kaim bulunduðundan fabrikamýzýn sipariþle dolu bulunduðunu da kaydederim.

          Fabrikamýz senesi 200 gün çalýþarak þimdilik bir milyon kiremit veya 6 milyon tuðla imal etmektedir. Bu sene mallarýmýza karþý göreceðimiz raðbet derecesinde bir misli daha tevzi ederek imalatýmýzý 2 milyon kiremit eblað etmek suretiyle Türkiye ihtiyacýnýn önemli bir kýsmýnýn gördüðümüz þu küçük fabrikanýn temin edeceðini arz ederim.

          Bu sözleri Ýktisat vekili (Maliye Bakaný) Rahmi Bey’in nutuk’u takip etmiþtir. Rahmi Bey nutuk’un da demiþtir ki;

          “Vatanýn her köþesinin kendine mahsus birtakým hayati kaynaklarý ve maiþeti (geliri) olduðu gibi Kütahya’nýn da zirai istidat ve kabilelerinden baþka teþkilatý tabiyesi neticesi olarak bir imtiyaz mahsusu vardýr.

          Bu güzel þehri çeviren daðlar, ovalar toprak mamulâtý için namütenahi defineler halindedir. Bu hikikatý tarih söylediði gibi ecdadýmýzýn kýymetli eserlerinde de hep görmekteyiz.

          Avrupa kiremitleri için verdiðimiz paralarý hep biliyorsunuz. Pek yüksek ve ince bir sanat olmayan bu kabil kiremitleri imale muktedir olduðumuzu böyle Milli müesseselerimizle ispat ederken pek kýsa bir zamanda bütün Türk topraklarýna basit toprak mamulâtý olsun sokmamaya elbirliðiyle çalýþmalýyýz. Hele yerli imalatý mevcut iken ecnebi kiremitlerinin bir adedini bile almayý iktisadi bir delalet telakki etmeliyiz.

          Memleketi baþtanbaþa imar için milletin göstermekte olduðu hamali faaliyetin devamlý olmasý mevadi inþaiye (inþaat maddeleri) imali meselesi üzerinde de o nisbette faaliyeti icap ettirir. Aksi halde hayat þartlarý ve mevazene-i (ölçülü) maksadýmýz da aleyhte kötü netice verir. Bu modern fabrika bize ifade ediyor ki Kütahya halký kendi muhitleri (yöre) için en faydalý yol bulmuþtur. Bu yolda daha büyük sermaye ve daha kapsamlý ve derin bilgilerle mücehhez (donatýlmýþ) olarak mütahhiden büyüyeceðinden þüphe yoktur. Fabrikanýn muhterem müesseselerini meydana getirdikleri kýymetli eserlerinden dolayý hararetle tebrik etmeyi bir vazife addeder ve muvaffakiyetler temenni ederim.”

          Merasimden sonra Vilayet makamý ve diðer Devlet daireleri, Halk Fýrkasý (Halk Partisi), Belediye ve Askerlik Þubesi, Ticaret Odasý ve Zahire (tahýl) Borsasý ziyaret edilmiþ öðle yemeði Rýza Bey’in hanesinde (evinde) yenildikten sonra otomobillerle (arabalarla) demirhane ye sonra Çamlýca’ya ve oradan da Kütahya - Balýkesir hattýnýn ilk istasyonu olan Demircören’e gidilmiþ sonra avdet edilerek muhasebe-i hususiye fidanlýðý gezilmiþ, Çini  fabrikalarýna ayrý ayrý gidilmek suretiyle ziyaretler son bulmuþtur. 

          Fabrikanýn resmi açýlýþýnda hazýr bulunmak üzere Tavþanlý’dan da bir heyet gelmiþtir.

          Not:

          Söz konusu olan bu fabrika, þuan istasyonda harabe vaziyette olan “Sümerbank Kiremit Fabrikasý”dýr. Cumhuriyet döneminin ilk yýllarýnda Kütahya’da açýlmýþ olan bu fabrika, ülkemizin ekonomisine katkýsý ve ilimizin kalkýnma hamlesi çerçevesinde sanayileþmesi yönünde çok önemli biratýlým olmuþtur.

KURTULUÞ SAVAÞINDA KÜTAHYA DEÐÝRMENLERÝNÝN ÖNEMÝ

27 Haziran 1927 Tarihli Osmanlýca olarak yayýnlanan “Büyük Gazete” de Kütahya deðirmenleri ile ilgili bir yazý çýkmýþtýr. Kurtuluþ savaþýnda Ýlimiz için çok önemli olan bu yazýyý günümüz Türkçesine çevirerek aynen sunuyorum.

BÜYÜK GAZETE

Numara: 87  Ýkinci Sene                                                                                         20 Sahife

27 Haziran 1927 Perþembe            Ýstanbul – Matbaa-i Ebuzziya              7 Buçuk Guruþ

Ýstiklal Harbinde Þanlý Olaylara Sahne Olan Anadolu Köþeleri

“KÜTAHYA” DEÐÝRMENLERÝ BÝRER

KAHRAMANLIK MERKEZÝDÝR

                                                             Muharrir: “Mehmetçik Avrupa da” Müellifi: M. Þevki*

         Her þey hali teþekkülde. Hükümet, Ordu ve bunlar meyanýnda benim bölüðümde. Benim bölüðümde; Emireri Mekkârecisi Aþçýsý, borazaný dâhil olmak üzere yirmi beþ kiþiyi geçmiyor. Düþman Eskiþehir ve Afyon’un kapýlarýnda, bir zaman bizimle beraber çalýþan Etham ise, kim bilir hangi budala düþüncenin ve bütün çeteleriyle birlikte isyan etmiþ. Yunanlýlar Ýnönü’nde taarruza kalkarken o da Kütahya’yý zaptetmeye ve ordunun gerisini kesmek için savaþýyor. Kasabadaki bütün halk bu eþkýya sürüsünün þehre girmesi ve talan yapmasý korkusuyla tiril tiril titriyor. Ordu ise asýl düþmanla çarpýþmak üzere bütün kuvvetlerini Ýnönü ne ve Afyon cihetine toplamýþ, çok az kuvvetiyle de Kütahya’yý müdafaaya uðraþýyor, diðer bütün kýtalar gibi teþekkül hali bulunan buraya gelmiþti.

     Gece karanlýðýnda Kütahya’nýn hemen ilerisindeki tepelerde tüfeklerin palazlarý yanýp sönüyor, sesler bir seviye devam ediyor.

     -Bam! Bum! Bum!

     Kýþlanýn geniþ ve karanlýk koridorunu aydýnlatmaya çalýþan petrol lambasýnýn titrek ýþýðý altýnda kaç gündür çalýþmaktan gözüne uyku girmeyen kumandan beni çaðýrdý.

     -Mevcudun kaç kiþi?

     -Yirmi beþ.

     -Pek az.

     Sonra biraz düþündü ve karar verdi.

     -Ne yapalým. Azda olsa harp etmek mecburiyetindeyiz. Hemen hareket eder, deðirmenlerin bulunduðu tepelerin en soldakini iþgal edersek:

     -Baþ üstüne!

     Ýki günlük yürüyüþün verdiði yorgunluk la olduklarý yerde uykularýný kestiren askerlerimi uyandýrdým, emri teblið ettim ve sabahýn alacakaranlýðýnda deðirmenlerin bulunduðu sýrtlarý týrmanmaya baþladýk. Sular þarýl þarýl aþaðýya doðru akýp gidiyor ve insanýn içine garip bir hüzün çöktürüyor.

     Ýþte emir edilen tepeye ulaþtýk yük hayvanlarýný deðirmenin önünde durdurdum. Benimle beraber ancak on sekiz silahlý en solda bulunan tepeyi iþgal ettik. Karþýmýzdaki çeteler bizi selamlamaya baþladýlar. Þakasý yok, herifler eþkýya, kurþunlar saðýmýza, solumuza saplanýp duruyor. Yere yattýk, tedbirli tedbirli ilerlemeye baþladýk.

     Öðlene kadar sükût, öðlende bütün eþkýya sürüsü birden taarruza kalktý, sað tarafýmýza doðru ilerliyor. Gerimizdeki bataryalar gözlerini yumdular, aðýzlarýný açtýlar, boyuna ateþ püskürüyorlar ve sürüyü bocalatýyorlar. Hele Kütahya’nýn eski tarihi kal’asý üzerindeki batarya veriyor þarapneli.

     Herifler hayli ilerlediler, nerde ise kasabaya girecekler. Birden meydaný müsait bulan bir makinalý tüfek yandan biçmeye baþladý, iþte sürü durakladý, hatta geri geriye kaçmaya baþladý al bir taarruzda Mehmetçiklerden.

     Çeteler yine eski hallerini buldular, haylide yorgun görünüyorlar, korkudan yüreði aðzýna kadar gelen zavallý kasaba rahat bir nefes aldý.

     Akþam yaklaþtý, karanlýk çöküyor biz yine deðirmenli sýrtýn üzerinde yatmýþ ileriyi seyrediyoruz. Artýk karanlýk tamamen bastý ve göz gözü görmüyor. Kaç gece ki uykusuzluk ve yorgunluktan gözlerimiz bilâ ihtiyar kapanýyor. Bölüðün yarýsýný orada býrakarak diðer yarýsýyla deðirmenin içerisine çekiliyoruz. Taþlarý döndürmeyen su çeþit çeþit sesler çýkararak oluktan akýyor ve altýmýzdan dýþarý gidiyor.  Karnýmýz aç olduðu halde ne teknedeki un’u ve nede duvarda asýlý duran sacý kimsenin gördüðü yok, biraz evet biraz uyku ve istirahat.

     Uyuyacaðýz ve istirahat edeceðiz, yalnýz her saat baþýnda nöbetçileri deðiþtiren onbaþýnýn sesi olmasa:

     -Hemþeri kalk, nöbet sýrasý sende. Bu sesle yalnýz nöbeti deðiþtirecek asker deðil, hepimiz uyanýyoruz, fakat neden fazla baðýrýyorsunuz diye onbaþýya kimse itiraz edemiyor, çünkü yorgun nöbetçinin de kalkmak ihtimali yok.

     Ertesi sabah yine ayný þýrýltý, ayný su sesiyle uyandýk, yalnýz dünküne nazaran bir noksanlýk, bir boþluk vardý, acaba ne idi bu noksanlýk, ne idi dünküne nazaran bu baþkalýk?

     -Haa, buldum, düþman tarafýndan tüfek sesleri gelmiyor.

     -Acaba kaçtýlarmý?

     -Kim bilir, belki,

     -Haydi çavuþ, al yanýna iki asker, etrafa doðru yavaþ yavaþ ilerle! Çavuþ yanýndaki neferlerle ilerliyor, çýt bile yok, iþte çetelerin seyirleriyle aralarýndaki mesafe ancak otuz kýrk adým kaldý, ikisi yere yattýlar, birisi sürüne sürüne ilerliyor, yine bir þey yok, iþte en ileride giden asker siperlere girdi, silahý kaldýrdý, ucuna mendilini taktý ve bize doðru sallýyor,  demek ki hakikaten kaçmýþlar, daha gerideki sýrtlarda da görünen yok, yavaþ yavaþ doðudan çýkan güneþ etrafý aydýnlattý, her tarafta asker gülüþleri iþitilmeye baþladý. Demek çeteler pabucun pahalý olduðunu anlayarak kiriþi kýrmýþlardý.

     Arkamýzdan emirde geldi, toplandýk deðirmenli sýrtlardan kasabaya doðru iniyoruz, halk  ne çabuk da haber almýþlar ve hazýrlanmýþlardý, yollarýn üzeri tekne tekne yaðlý yufkalar, helvalarla dolmuþtu, eþkýyanýn þerrinden, talanýndan kendini muhafaza etmiþ olan bu hal teþekküldeki hatýralara Kütahyalýlar kendilerini bil fiil göstermek istiyorlardý, kaç gündür karýnlarý doymayan Mehmetçikler yediler, yediler ve güldüler. Bilmem Kütahya’nýn Genç erkekleri, narin yapýlý kadýnlarý o sýrtlara çýkar, deðirmenlerin oluklarý kenarýnda eðleniyor ve o günleri hatýrlarlar mý?

     Yalnýz ben Kütahya ismini iþittikçe bu ilk ve beklide son gördüðüm kasabanýn hep o tepelerini, deðirmenlerini, garip sesler çýkaran sularýný ve bir de bunlarla zýt olan karþý sýrtlarda ki eþkýyalarýn tüfek namlularýný hatýrlarým.

     Zahmetli, fakat ne þerefli günlerdi o günler!

                                                                                                        ARÞÝV VE BELGE NO: K.B.M.Y.K-S.YN.B      

       Türkçeye Çeviren ve Sadeleþtiren

                      Ali GÜNHAN 

GEÇMÝÞTEKÝ ÝLGÝNÇ OLAYLARIYLA KÜTAHYA

Kurtuluþ Savaþýnda Kütahya’da yaþanmýþ bu hadise, 1919 - 1921 yýllarý arasýnda Dar’ül Muallim Müdür Muavinliði ve Müdür vekilliði göreviyle Kütahya’da bulunan Cemal Gültekin tarafýndan kaleme alýnmýþtýr. Kendisinin bizzat yaþamýþ olduðu bu hadiseyi anlatan yazý 1948’de “YENÝ BÝLGÝ MECMUASI”nda çýkmýþtýr.

“Kütahya’da 1919-1920-1921 yýllarýnda Kütahya Darulmuallimin’de Muallim Müdür Muavinliði ve Müdür vekilliði ile çalýþtým. Bir aralýk okulumuza Çerkez Ethem ve arkadaþlarý tamamýyla yerleþtiler ve bütün eþyaya el koydular. Bizde Milli Kuvvetler emrinde çalýþtýk. Çerkez Ethem Büyük Millet Meclisiyle anlaþmadýðýndan düþman tarafýna geçince tekrar mektebi açtýk.

Düþman iþgali dolayýsýyla o zaman Ýzmir’den Kütahya’ya birçok Muhacirler gelmiþti. Bunlar sefil ve periþan bir durumda idiler. Hilaliahmer (Kýzýlay) Baþkaný olan Sýhhiye Müdürü Ziya Mutasarrýfýn “Bu muhacirlere nasýl bir yardýmda bulunabiliriz?” sorusuna karþý: “Gençlerden istifade ederek bir temsil verir, onun geliriyle bir yardým yapabiliriz” diyor.

Sýhhiye Müdürü Ziya, Recai zade Ekrem Bey’in “Çok Bilen Çok Yanýlýr” piyes’ inin oynanmasýný uygun buluyor. Mutasarrýfýn da muvafakatýný aldýktan sonra memleketin gençleri olan bizlere baþvuruyor: “Çocuklar memleket iþidir, vatani bir vazifedir. Bu temsilde hepimiz rol alalým, bu iþi baþaralým.” Diyor. Bizlerde canla baþla kabul ederek derhal iþe geçiyoruz. Eserdeki kadýn rolünü ben almýþtým.  Diðer roller þu þekilde daðýlmýþtý:

Kaymakamýn oðlu: þimdi Ýskenderun Ýlkokulunda öðretmen olan Ragýp

Kaymakamýn oðlu: þimdi Ýstanbul Milli Eðitim Müdürü Muavini Siret Ýstemi

Alibaba: Ýlkokul Baþ Öðretmenlerinden Necmi Þimdi ayrýlmýþ, özel çalýþmaktadýr

Kaymakamýn Kýzý: O zaman Jandarma Tabur kâtip muavini olan Sabri

Sümüklü Ayþe: O zaman memleket hastahanesi operatörü olan Nedim

Yenge Haným: Þimdi Fatih bölgesi ilkokullar……Burhan

Bu eser bir gün erkeklere, bir gün kadýnlara temsil edildi. Arkadaþlar büyük bir baþarý gösterdiler. Hatýrýmda kaldýðýna göre bin liradan fazla para toplanmýþtý.

Temsilin Tepkileri: Kütahya kadýlýðý ve medreseler harekete geçtiler. Mütehassýp çevrelerde þu dedikodular dolaþmaya baþladý. “Þer-i þerif ahkâmýný tahkir ve tezyif (küçük düþürmek, alaya almak) etmiþler, sarýk sarýp cübbe giymiþler, sahnede nikâh kýymýþlar, Talak’ý salise ile karý boþamýþlar. Vay!… dinsiz imansýz herifler!...”

Bu söylentilerden sonra Þer-iye mahkemesinden fotoðraflarýný sunduðum Ýstidayý (Dilekçe) aldýk. Bu dilekçede de -Hükkam (Hâkimler) ve Ulemayý Ýslam’ýn zat ve sýfatý þer-iye ve ilmiyelerini ahkâmý þer-iye-i mezhebiyemizi maskara ve istihkar- ettiðimiz ileri sürülerek mahkemeye çaðrýldýk.

Ayrýca Kütahya Kadýsý Mutasarrýflýða da þu tezkereyi gönderiyor.

Kütahya Mutasarrýflýðý Canibi Âlisine

Darülmuallimin Müdür Muavini Cemal Efendi esnayý lûupte zevcesini talaký selâse ile tatlik (Boþama) ve terk etmiþtir. Hanesine (Evine) duhulü (Giriþi) [Evine giriþi] mahzuratý þer-iye-i dai (Sebep) bulunduðundan men-i duhulü esbabýný istikmalini (tam olarak yerine getirilmesi)arz ve rica eylerim.

                                                                                                                             Kütahya Kadýsý

                Bu tezkere üzerine evime gitmekten resmen men olunduk. Evde iþ güveysi bulunmak lýðým ayný zamanda kayýn validemin annesinin kadýnýn bu hareketi karþýsýnda çok mutaassýp davranmasý dolayýsýyla hasta ve lohusa bulunan ailemin yanýna da gidemedim.

                Kadý bununla da hýncýný yenemeyerek -Talaký selase- meselesini ele aldý. Eserdeki bu çeþit boþanmadan dolayý “Hülle lazým gelir.” Kanaatýna vardý. Bu durum karþýsýnda memleketin müftüsüne baþvurduk. Çünkü müftü kadýya nazaran daha açýk fikirli ve ileri görüþlü idi. Müftü meseleyi þu þekilde muhakeme etti: “Kadýn boþama iþi üçüncü perdede olduðuna göre hülle lazým gelmez. Çünkü fetevayý hinduye nazaran (Zeyit irtidat (Din deðiþtirme) ettikte talak(Boþanma) mahalline masruf (sarf olunmuþ) olmaz.) Tecdidi iman ve nikâhla mesele halledilmiþ olur.”  

                Müftü hadiseyi þöyle yorumluyordu. Kadý rolüne çýkan adam, sarýk sardýðýna, cübbe giydiðine ve din kitaplarýný taklit sureti ile etrafýnda kitap bulundurulduðuna göre dinden çýkmýþ yani yani irtidat etmiþ demektir. Dinden çýkan bir adamýn kadýn boþamasýný din hükümlerine göre bir kýymeti yoktur.

                Bu fetvayý alarak kadýya gittik. Kadý bu fetvayý yersiz gördü ve kabul etmedi “zeyid irtidad ettikten sonra Ýddet-i içinde iken talak vaki olmuþtur. Yani üç ay on gün geçmeden boþanma olmuþtur. Binaenaleyh talak mahalline masruftur” dedi.

                Kadýya dedim ki:

                -Benim sahnede hitap ettiðim kadýn baþka bir kadýndýr. Bir insan karýsýný boþamak için sahneye çýkmaz ya…

                Kadý buna karþýda

                -Fýkýh kitaplarý derki: (Selasün ciddühünne hezlühünne ciddün) bu þu demektir ki üç þey vardýr ki ciddisi de ciddidir; alay yoluyla olsa da ciddidir. Yani bir adam; alay yoluyla kölem azat olsun yahut karým boþ olsun derse o köle azat olur ve o kadýn boþ düþer. Sizde alay tarikiyle karýnýzý boþamýþsýnýz. Binaenaleyh karýnýz boþ düþmüþtür. Ýþin içine “Talak-ý selese” de olduðuna göre tereddütsüz hülle lazým gelir. Dedi.

                Bu suretle artýk mesele tamamen sarpa sarmýþtý. Ýçinden çýkýlmaz bir duruma düþmüþ ve nasýl yakayý kurtaracaðýmýzý düþünmeye baþlamýþtýk.

                Sonradan bereket versin istinaf mahkemesi Reisi araya girdi. Temsil esnasýnda bizim mektebin kadýn hademesi rol almýþ, benim karým durumuna geçmiþ ve boþanmýþ gösterilmek, kendi aileme yeniden nikâh kýymak, imanýmýzý da tazelemek suretiyle hülle den kurtulduk.

                Bir Perþembe günü muallim arkadaþlarla toplandýk, meþaleler yaktýk, ilahiler okuyarak büyük bir törenle -resmen ve þeran yasak edilmiþ olan- evime ve aileme yeniden kavuþtum.

                                               BELGENÝN TÜRKÇESÝ

                                Kütahya Kadýlýðý Huzuru Fazýlanelerine

                Faziletlü Efendim Hazretleri

                Bin üç yüz otuz altý senesi Þubat’ýnýn on ikinci günü akþamý Cuma gecesi Kütahya Sýhhiye Müdürü Ziya ve Drülmuallimin müdür muavini Cemal ve Jandarma Tabur kâtip muavini Sabri ve Operatör Nedim ve sabýk idadi resim muallimi hala Küçük Çarþý’daki küçük dükkânda mukim fotoðrafçý Osman Efendiler tarafýndan Ýzmir muhacini menfaatine mahalli terbiye ve irfan olan  Mektebi Sultani binasý dâhilinde umuma müsamere vereceðini ilan ve olbabta muhtelif kýymetlerle bilât tevzi ettikleri halde vakti mezkûrede mahalli mezkure hüsnü niyetle þitaban olan Müslümanlarla iþbu Müslümanlarýn hissiyat ve terbiye-i milliye ve içtimaiye erini anlamak üzere giden Ermeni ve Katolik Milletinden bir takým kimseler muvacehelerinde mamul ve intizarýn hilafýnda icabýhal ve mevkile gayri mütenasip ve terbiye-i diniye ve milliye ile gayri kabili Tevfik tiyatro oynamýþlardýr. Þöyle ki esnayý muhakemede tafsilatý arz ve beyan olunacaðý üzere mezkurül esami eþhasý sahne temaþaya güya bir mahkeme-i þer-iye odasýnda etrafýnda vazifeye müteallýk kitaplar ve karþýsýnda bir masa ve bir tarafýnda nargile ve elinde marpuç ve bir tarafýnda uzun çubuk ve bir baþýnda büyük bir beyaz sarýk ve sýrtýnda bir siyah cübbe olduðu halde koltuk üzerinde oturmuþ Hakimüþþer-i temsil ve ira’e edilmiþ ve þaný Hükkam ve Ulemayi dini Ýslama yakýþmayacak envaý fezayih ve denaneti ahval ve evza vaki olmuþ gibi filan tasvir edildiði gibi esnayý lüubde hile-i þer-iye olarak arapça bir ibare okumak ve genç oðlan ve kýz kýyafetine girerek þuhut mahzarýnda akti nikâh etmek suretiyle eðlenmiþler ve ferdasý Cuma günü dâhi kadýnlara ayný oyunu oynamýþlardýr. Mumaileyhimden hâkimi temsil eden Cemal Efendi Talaký selase ile zevcesini tatlik ve terk etmiþtir. Mumaileyhimin hile ile ahaliyi celp edipte bilahare fevkalmemul yarü aðyara karþý bir güna mukaddesatý diniye ile eðlenmeleri temaþakaran üzerinde bile bir su-i tesir hâsýl ettiði þayi olmuþtur; Mumaileyhimin berveçhi  meþruh bil iþtirak ika ettikleri efal ve hareketleriyle kisve-i ilmiyeyi lâbis olan Hükkam ve Ulemayý Ýslam’ýn zat ve sýfatý þer-iye ve ilmiyelerini ve Ahkamý Þer-iye-i Meshebiyemizi maskara ve istihkar etmiþ olmalarýna mebni mahzuratý diniyede vaki olup ve hususu mezkûr ise Hukukullaha müteallik olmakla bu bapta herkesin davaya salahiyeti der kâr bulunmuþ olduðundan Müdde-i aleyhimden her biri huzuru þer’e celp ve davet edilerek haklarýnda muktezayý þeriatýn hükmü icra olunmasýný talep ve dava eylerim ol bapta emrüferman Hazreti menlehül emrindir.

                                                                                                              15 Þubat 1336 (1920)

                                                               Kütahya Ýshakfakih Medresesi Müderrisi Hoca zade Halit

EVLÝYA ÇELEBÝ’NÝN KÜTAHYA’SI BÖLÜM  10

SICAK SULARI

      Yoncalý Ilýca sý derler sýcaklýðý orta suyu vardýr. Kütahya halkýnýn cemisinden kiraz mevsiminde nice bin âdem(insan) gelip meks(alýþ veriþ) edip beþer onar gün bu germaba (hamama) girerler. Yetmiþ türlü hassasý (Þifasý) vardýr. Hatta cüzzam, Alaca, Saç dökülme hastalýðýna dahi ilaçdýr. Sultan Keyhüsrev üzerine bir kubbe-i âli ve halvetler (Odalar) inþa etmiþ kâgir binalardýr.(hamamlar)  ve dört yaný sýk aðaçlýklar arasýnda sular kenarýnda herkes cariyeleriyle sefa edüp gençleþir. Etraf köylerden pek çok yiyecek, içecek, meyvalar gelir. O kadar Pazar ganimet olur. Hakka ki zevki sefa edecek mesirelik yerdir. Burayý da temaþa edip cümle yaran ile vedalaþýp doðuya mamur köyler geçip on saat gittik.

ALTINTAÞ KASABASI

      Kasaba-i Altýntaþ, Âl-i Selçukiyan zamanýnda bir kayadan altýn madeni çýkmasýyla  “Altýntaþ” derler. Paþa hassýdýr. Molla Nahiyesi kazasýdýr. Geniþ bir ovada iki yüz toprak örtülü, bað ve bahçeli þirin bir kasabadýr.  Bir Camii, bir hamamý, verimli sahrasý vardýr.

EVLÝYA ÇELEBÝ’NÝN KÜTAHYA’SI BÖLÜM  9

ÞEHRÝN ÝÇÝNDE YATAN BÜYÜK ZATLAR

    Evvela Sultanbaðý Mezarlýðý içinde Hazreti Þeyh Sultan Ahi Oran Sultan, Taþoluk Mahallesinde Acem Sultan ve Güzelim Sultan, bunlar azim ziyaretgâhlardýr. Ahi Mustafa Mahallesinde Ergun Çelebi Hazretleri Mevlana’nýn evladý izamlarýndandýr. Þeyh Ahmet, Pirler Mahallesinde Musannif ve müfessir ve muhaddis  (Yazar, Ayet ve Hadis Tefsircisi) Lûgat’ý Ahteri  yazarý Mevlana Ahteri  Efendi ki Afyon Karahisar’dandýr. Kitab’ý Ekber vasýt ve Cemiul-mesail ve Kitabý Asgar bu üç adet muteber kitaplarýnda müellifidir. Amma amcamýz Firaki Efendi onun içün, kýsa boylu ve köse olduðundan þiirinde:

                                   Ahterinin beþ iken medresesi on oldu

                                   Tab’ý sad olan Ahteri meymun oldu

Demiþtir. Pirler mahallesinde gömülüdür.

        Eþ-þey Ahmet Kalburcu emri azim sultandýr. Kütahya yakýnlarýnda Kalburcu Köyünde, Ömrü boyunca Buðday ve arpa ekmeði yememiþtir. Daima Çavdar ekmeði yediklerinden insanlar Çavdarlý Þeyh derler. Selim Han Kütahya hâkimi iken bu azize tekkesi yakýnýnda güzel bir mescit yaptýrmýþ, aziz ahirete intikal edince mescid sahasýna defin etmiþlerdir.  Hala ziyaretgâhtýr.

        Ve Balýklý hamamý yakýnýnda Elmevla Yakup Kütahya Mollasý iken merhum olup güzel bir türbesi vardýr. Sanki mezarýnda tarihleri muhteþemâne bir kabir mamurdur. Þehzade Sultan Mustafa maktülün kullarýndan imiþ. Bilgin bir kimse imiþ. Pirler Sultan bunlara Karadonlu Sultanlar dahi derler. Nurettin Sultan. Þam Mahallesinde sahib yakýný bigüman ve halvet niþini biniþan Eþþeyh Seyit Nurettin Sultan Tekkesinde gömülüdür. Ve Molla Vahit Paþa hazretleri medresesinde metfundur. Ve Laleli Çeþme Mahallesi yakýnýnda Küçük Dede Merkad’ý. Saray Camii mezaristanýnda Sultaný þuara Molla Firaki Efendi gömülüdür. Bu hakirin (kendisinin)  akrabalarýndandýr. Pederim merhumun Kütahya’da olan hanesinde oturuyor idi. Hala o hane Zereðen Mahallesinde tasarrufumuzdadýr.  Kapýmýzýn önündeki mezaristanýnda olanlarýn cümlesi Akraba ve taallukatlarýmýzdandýr. Merhum Firaki Efendi dört lisana vakýf, divanýndan baþka kýrk üç pare kitap telifatlarý vardýr.                                                                                                                                                  .

     ve Ahi Evren [1]kendi Mahallesinde Metfundur.

     Meydan Mahallesi mezaristanýnda Eþþeyh Hazreti Hacý Bayram Sultan. Nice bin kerametleri aþikâr olmuþtur.

     Ve Eþþeyh Ýshak Fakih yine kendi camiinde medfundur.

     Ve Hýdýrlýk Sultan ve Hezar Dinar Sultan Kütahya fatihidir zaviyesinde gömülüdür.

      Hüsrev ve Þirin müellifi emlâhüþþüara  Elmevla Þeyhi Efendi Kütahya yakýnýnda Dumlu Pýnar köyünde medfundur.  Ve dahi nefsi Kütahya’da nice kere yüz bin kibar evliyalar medfundur. Amma âsitanelerine yüz sürüp aþinalýk kesbettiðimiz(ancak bizim ziyaret edebildiklerimiz) bu ulu Sultanlardýr. Cümlesinin ruhu þerifleri için okuyup sonra þehir içinde seyir ve temaþa ederken Leh Hasan Paþa mazul (alýnýp) olup yerine Mehmet Paþanýn müsellemi Mülklü Abdullah Aða gelüp hakire (bana)yüz kuruþ ve bir at ve bir samur kürk, bir kese altýn ihsan etti. Hanemiz sahibi Osman Paþa Zade kýzýna tarih güfte ettiðimiz içün yüz kuruþ ve bir kat esvap (elbise) ve bir at ve sayishane ve gulam, refiklerimize onar kuruþ ihsan edüp cümle ahbap ve dostaný Kütahya ile vedalaþýp hane sahibimiz Bey Efendi hakiri göndere esbi süvar olup nice âyan ile Kütahya’dan kuzey yönüne doðru Felent nehrini geçip bir saatte

EVLÝYA ÇELEBÝ’NÝN KÜTAHYA’SI BÖLÜM  8

MESÝRE YERLERÝ

      Evvela Kalenin cenubu canibi (güney yönü) ardýnda Sultanbaðý ferah feza yerdir. Ve Teferrücgah Kebkebir bayýrý keklikli olduðundan þuaralar (Þairler) Kebkebir der. Hepsinden Güzel, yumuþak tatlý sularý vardýr. Seyrangâhý Aksu ve Lâsum zade bahçesi ve Kunduk viran baþý. Can baþý sularý vardýr. Bu uyunlar (çok akan sular) ta içinden cereyan ederek ta aþaðý çayýr ortasýnda Felent nehrine karýþýr.

Meyveleri ve Bazý Aðaçlarý:

     Üzüm cümle karalardan(Köylerden) ve bir konak baid (uzaða) giden þehirden gelir. Çünkü kýþý gayet þiddetli olduðundan engürü, (Üzümü) nar’ý, limonu ve turuncu olmaz. Germiyan Oðlu kendi eliyle bir Servi dikip hâsýl emeðiyle hala Servi Mahallesi derler. Servi dahi mevcut seramed (gözde, iyi) bir servidir. Asla birhaþebe ve þubesinerahne gelmemiþtir. (içinde çürüklük olmaz “tahminen Selvi Kavaðý olsa gerek”)Ve bu þehrin sahralarýnda deve, katýr ve arabalarýn iþlemesiyle zengin bir þehridir. Doðu ve batýsý ikiþer konak sahrayý bipayanlardýr. (nihayetsiz sahradýr)  Kýble tarafýnda iki konak yer ta Afyon Karahisar’a kadar Köy ve Kasabalarla mamurdur. Ve batý yönü yine ayný iki merhale köyleri ve nahiyeleri vardýr. Gayet azim bir eyalettir. Bu Paþa sancaðý yirmi dört kadýlýk yerdir. Evvela, Anýd Eðrigöz (Emet) kazasý, Simav kazasý, Sirke kazasý, Çakýrca kazasý,  Göküyük kazasý,  Denizli kazasý, Þeyhli kazasý, Baklan kazasý, Tazkýrý kazasý, Soma kazasý, Kanger kazasý, Uþak kazasý,  Banaz kazasý, Honaz kazasý, Ezine kazasý, Çarþamba kazasý, Daðardý kazasý ve Çal kazalarý. Bu merkum yirmi dört kaza Paþa sancaðýndandýr. Amma bazýsý Kütahya Mollasý hükmünde nahiye kazalardýr. Bunlar Altuntaþ nahiyesi, Gireðiviran (þu anki Aslanapa ilçesi) nahiyesi, Evrencik (Örencik) nahiyesi, Tavþanlý nahiyesi, Gümüþ (Köprüören) nahiyesi, Emrudlu nahiyesi ve Etrafý þehir nahiyesi. Bu cümle yedi nahiye Molla hükmündedir. Ve bu eyalet iklimi rabidedir (dördüncü iklimde olduðu için þiddetlidir.) Ve eðer bu þehrin vasýflarýný muradýmýz üzere tahrir eylesek (yazsam) tahvili kelâm olur. Amma inþallah bu müsveddatdan tashihe geçtikte mufassal tahrir olunur (yazýlan bu nüshalarýn yeniden gözden geçirilmesinde ayrýntýlý yazarýz ) . Zira elmana filbatnüþþair ider. Ve Hamdi Huda dahi elde ve dilde.

EVLÝYA ÇELEBÝ’NÝN KÜTAHYA’SI BÖLÜM  7

ÖVÜLEN VE BEÐENÝLENLERÝ

        Cümle hanelerin yüzleri kuzey yönüne bakar olduðundan havasý çok güzeldir. Vel hâsýl içilecek sularý dahi gayet güzeldir. Gayet yaylak yer olmasý ile baðlarý yoktur lakin Bahçeleri çoktur.  Üzümü olur amma leziz olmadýðýndan beðenilir deðildir. Ve yirmi dört çeþit armud’u olur. Ve yedi çeþit Sulu kiraz’ý olur. Kütahya Pça’sý (Paça Çorbasý) Arap ve Acemde meþhuru beyaz, berrak, leziz ilik gibi paçasý olur. Ve Tennur (Tandýr) kebabý ve gerdesi meþhurdur. Kâse ve Fincan’ý ve çeþitli Maþrapa ve Güze’leri (Testi) ve çanak ve tabaklarý bir diyara mahsus deðildir. (baþka bir diyarda yoktur.) Ancak kâse Ýznik’te de meþhur afaktýr.(Ýznik Kâsesi de güzel ve meþhurdur.) Þehrin içinde binden fazla kayalardan akan buz gibi sularý vardýr. Onun için halkýnýn yüz renkleri kýrmýzýdýr. Sularýnýn her birinin bir nevi hassalarý (Faydalý) vardýr. Sularý hazmettiricidir. Ulu Camii önünde Germiyan Oðlunun imareti içindeki sudan içen canýn caný sýkýlmaz ve hafakaný (Yürek çarpýntýsý) bi emrillah def olur. Gayet mücerrep dir. (Tecrübe olunmuþ) Ve bu Ýmarete bitiþik iki Saka hane Hezar Dinar vezirin hayratýdýr. Ve nice bin kârý kadim binalar var. Kim midhatin de (övmesinde) lisaný kasýrdýr. (kim övmeye çelýþsa sözleri az kalýr)  Halký gayet garipler dostudur.  Þecaatli ve bahadýrdýr kavimdirler.

         Beyit:

                       Ey Firaki þehrimiz þahin yuvasýdýr bizim

                       Anýn içün anadan doðanýmýz þahbaz olur. (Yiðit)

      Ve havasýnýn temiz, hoþ ve güzelliðine nihayet yoktur. Sevilen ve beðenileni pek çoktur. Onlarýn hakkýnda nice beyit ve þerhengizler (Yazmak) etmiþlerdir. Gerçi Anadolu Türkistan Vilayetidir amma Âlimleri, faziletli insanlarý ve þairleri gayet çoktur. Zira halký sefa ve zevk erbabýdýr.  Gam ve kasavet taþýmazlar. Küçük çocuklarý gayet necideb (yürekli) ve reþit olurlar. Ve erbabý maarif kanýdýr. Tüm halký fukara sevenidir. Asker takýmý ata binip avcýlýða düþkündür. Avcý kuþlar ve öðretilmiþ köpeklerle her vakit ava giderler. Ve esvap (Giysi) olarak Serapa, Çuha, Ferace ve Kontoþ giyerler. Kadýnlarýn çoðu baþlarýna altýn ve gümüþ tas takke giyip üzerlerine Çuha ve beyaz Car bürünürler. Ve peylerine kadife çakýþýr üzere sarý çizme giyerler. Ve gayet müeddebane (Edepli, terbiyeli) gezerler. Yiyecek ve içeceði gayet ucuzdur. Hatta bir vakýyye has ve beyaz ekmek bir kuþ gözü akçeye ve bir vakýyye koyun eti iki akçeye ve sýðýr eti bir akçedir. Amma bir ciðer üç akçeyedir. Beyaz ekmeði çok güzel olup benzeri Gergük þehrinde ola. Bir at yemi bir akçeye gayri eþyalarý dahi bu gûne ganimettir. Ýklimi örfiye dendir.

EVLÝYA ÇELEBÝ’NÝN KÜTAHYA’SI BÖLÜM  6

ÇEÞMELERÝ

        Ve 40 sebili atþân-ý var. Ve 8 abý hayat kaynak sularý ceryan eder uyanlarý var. Bunlardan baþka 30 yerde Çeþmesarlarý var. Hepsinden güzeli Zereðen Mahallesinde Cafer Paþa Çeþmesi olup tarihi þudur.

                 Çeþmi âlem gibi bir çeþme-i ruþendir bu

                 Revan oldukda iþ bu çeþme-i hub

                 Bu bir ruhi revan içün olubdur

                 Ulu dergahda makbul mergub

                 Tamam, oldukta zýlli dedi tarih

                 Ola makbul dayim nabýma hub

                                    Sene H.973 (M.1565)

                 Çeþmi âlem gibi bir çeþme-i ruþendir bu

                 Bu ki bir çeþme muadil ola sümme hâþâ             

                 Oldu tamirine tarih bunun bi noksan

                 Ki adet haddi kýla çeþme-i Cafer Paþa

                                                        Sene H.987 (M.1579)

     Ve bu çeþmeye karip bir uyunu carinin taký üzere tarihtir.                

                 Dokuz yüz seksen idi sali tarih

                 Revan oldukta iþ bu çeþme-i hub

                 Bu bir ruhu revan içün olupdur

                 Ulu dergahda makbul mergub

                 Tamam oldukta Zýlli dedi tari

                 Ola makbul deyim nabý ma hub

                                             Sene H.973 (M.1565)

     Bu tarih merhum ve maðfuru leh Pederimizin güftesidir. Ve Yeni Mahalle Çeþmesinin tarihi

                  Hatifi kutsi aidi tarihini

                  Kad bena aynen tesemma selsebil

                                   Sene H.991 (M.1583)

     Bunlardan baþka bolca tarihsiz Çeþmeler vardýr.

BEDESTENLERÝ, DÜKKÂNLARI

     Bu þehir içinde iki kâgir bina Bedesteni var. Büyük bedesten Gedik Ahmet Paþa Hayratýdýr. Ve Tüm çarþý pazarý sekiz yüz altmýþ dükkândýr. 

     Beyit

                    Çari suyi hüsnü seyr iden seraser….

                    Bir vefa dükkâný yoktur hep cefa Pazar ider

      Amma cümleden esvaký (Çarþý, Pazarý)  müzeyyeni (Güzeli) Haffaflar (Ayakkabýcýlar) çarþýsý tertip üzere bina olunmuþ bir mamur çarþýdýr.

KÝLÝSELERÝ

      Ve üç Ermeni iki Rum Kilisesi vardýr.

ÇARÞI ÝÇÝ YOLLARI

      Ve Cami çevreleri kaldýrýmsýzdýr. Çarþýsý yokuþ yukarý vaki olmasýyla darýcýk yollardýr. Ve cümle evleri dahi birbiri üzere sehl (kolay) yokuþ yukarýdýr.

EVLÝYA ÇELEBÝ’NÝN KÜTAHYA’SI BÖLÜM  5

HANLARI

       Ve cümle 17 haný var. Her biri kale misali hanlardýr.     

       Hepsinden önemlisi Kapan haný, demir kapýlý kale misalidir. Avlusunda büyük bir havuz, üstü örtülü bir zaviyesi (Mescidi) vardýr. Havuzun fýskiyesi insan gerdaný kalýnlýðý pertab (akýntý hýzý) eder. Bu mescidi âli 12 sütun üzere mebni içi güzel ferah açýcý seçkin bir mescitdir. Cami misafireyn ve mücavireyn burada dinlenerek istirahat edip ibadet ederler. Bu hanýn dört tarafý tahtadan yapýlmýþ 200 Ocaklý (odalý) katlarý olan büyük bir handýr. Ve batý yönünde bir kapýsý eþik üzerine lacivert ile beyaz mermer üzere celi hat ile tahrir olunan tarih budur:

                  Binayi d

                  Ýlahi eyle gel mamur her sal

                  Nola geldi hakkýnda iþ bu tarih

                  Ki dayim sa ikbal

                                                 Sene H. 912 (M. 1516)

       Çengirbaþý haný,

       Bolvadinli haný,

       Bostan Efendi ve … haný,

       Osman Paþa haný,

       Rüstem Paþa haný,

       Serdar haný,

       Acem haný. Bunlarýn cümle çalýþan hanlardýr.

HAMAMLARI

        Ve cümle dokuz çalýþýr ve birkaç muattalý (boþ kullanýlmayan) hamamý vardýr. Amma hepsinden hoþ hava ve binayý rana Rüstem Paþa bu hamamývilayet valisi iken bina ettirmiþ, benzeri Anadolu’da Tire ve Manisa da var. Bu hamam’a Balýklý Hamamý derler. Havuzunda malamal âdem gümüþü balýklarý ve âþýk sahipleri kâküllerin tarumar kýlýp çin ender çin ve ham ender ham edüp riþtesiyle uþþakýn gönlün kaydedüp kendisi bikayd olur

              Mýsra:

                 Âlem kýrýlsa gamzesinin eksiði geðil

        Manzumunca cümle ahu gözlü, nurlu yüzlü, güneþ parçasý nice mahbup dilberanlar bu havuzda yüzüp gönüller avlarlar. Böyle bir aydýnlýk hamamdýr.

        Kapýsý üzerindeki tarih budur:

                   Dedi tarihini bir hazýr cevap

                   Pak eder yüz akýdýr napaki ab

                                            Sene 936

       Ve Germiyan Hamamý,

       Kadý asker hamamý,

       Þengül hamamý,

       Kemer hamamý,

       Hüseyin Paþa hamamý, 

       Aktemür (Mustafa Yeþil bu hamamý iðdemir hamamý olarak belirtmiþtir) hamamý ve üç hamam dahi muattaldýr. (Terkedilmiþ, Boþ) Kýþ günleri iþler hamamlardýr.

       Ve yirmi üçer Saray hamamlarý dahi vardýr. Bazý Mahalle ahalisi bunlara girerler.

EVLÝYA ÇELEBÝ’NÝN KÜTAHYA’SI BÖLÜM  4

MEDRESELERÝ

        Ve yedi medrese vardýr, en eskisi Ulu Camii’nin sol yanýna bitiþik Germiyan Oðlu Madresesi namýyla meþhur olup dersi ders veren vazifeli hocanýn bir altýn yövmiyesi vardýr. Yýldýrým Beyazýt Han Zade Þehzade Musa Çelebi Pederi Yýldýrým Hanýn Timur ile hadisesinden sonra mezkûr Musa Çelebi, o asýrda Halife olup bu medreseyi tamir edip ve pederinin Ulu Camiini tamam ettiði için tahrir olunan Ulu camiye bazýlarý Musa Çelebi Camii derler. Amma ibtida Banisi (ilk yapýlýþý) Yýldýrým handýr.

        Diðer Medreseler: Ve Rüstem Paþa Medresesi. Ve Molla ve Ahmet Paþa Medresesi ve Ýshak Fakih medresesi ve Karagöz Paþa medresesi ve Þeyh Paþa medresesi ve Haliliye medresesi Evkaflarý mamur ve talebeleri mesrur kimselerdir. Ve gayet derin fazilette Musannýf(kitap Yazan) ve Müellif (yazar) ve tekmili Fen etmiþ merdi Huda suhteleri, vardýr. Ve bu þehirde altý Tekke vardýr. Evvela biri Kapan Haný yakýnýnda asýtane-i Hazreti Mevlana yani Mevlevihane(þimdiki Dönenler Camii) Tekkesi müteaddit Fukara hücreleri ile ve semahanesi ve mutriphanesi ile mamur Tekkedir. Ve Nalýnlý Þeyh Tekkesi ve Abdülkadir Ceylani Tekkesi ve Þeyh Yasin Tekkesi ve Hýzýrlýk Tekkesi ve Âl’i âba Tekkesi Bektaþiyan Tekkesi meþhur Tekkeler bunlardýr.

MEKTEPLERÝ

       Ve 70 Mektebi Sübyan’ý (Çocuk Mektebi) ebcedhaný vardýr. Ve iki imareti vardýr. Fukara ve aðniyaya nimeti merrateyn dayimdir.

EVLÝYA ÇELEBÝ’NÝN KÜTAHYA’SI BÖLÜM  3

CAMÝ VE MESCÝTLERÝ

           Ve hala 32 mihraptýr (Camii). 11’inde Cuma namazý kýlýnýr. Gerisi mescittir. Evvela hepsinden önemlisi bol cemaatiyle Ulu CamiiYýldýrým Han Ýbni GaziHüdâvendigâr binasýdýr. Amma tamamý Þehzade Musa Çelebi ibni Yýldýrým Hanýndýr.(Çelebi Sultan Mehmet’indir) ondan sonra Süleyman Han Mimar Sinan’ Müceddiden (Yenileme) tamir ettirdi. Uzunluðu 180 adým, yerden (eni) 90 adýmdýr. Ve iki yan bir kýble kapýsý var. Beþer basamaklý merdiven ile çýkýlýr. Ýçinde 57 Çam direkleri üzere tavaný kubbelidir. Ve iki tarafýnda yan katlý yer vardýr. Cemaati çok olunca orada ibadet ederler. Ta mihraba varýncaya kadar iki tarafý böyle tabakadýr. Bu tabakalarýn cümle altýnda ve üstünde 64 demirli pencereler vardýr.  Mihrabý ve Minberi o kadar musanna (Süslü) deðildir. Tarzý kadimdir.  Velhasýl bu þehir de bundan büyük camisi yoktur. Cemaatin çok olduðu vakit yirmi bin âdem (insan) alýr. Kâgir binadýr üstü cümle kurþun örtülüdür. Amma haremi (avlusu) yoktur. Amma kýble kapýsý çýkýþýnda iki tarafýnda sofalarý (Bölüntüleri) vardýr. Ve sol tarafýnda bir minaresi var. Ve Balýklý Hamamýna bitiþik Sultan Keyhüsrev Þah Camii Tarzý kadim küçük bir Camii vardýr. Kýble kapýsý üzeri þöyle yazý vardýr.

          “Benii fi heza El-mescidi El-mubareke El-muazzam Es-sultaný El-Azim zýllallahi fi El-âlem gýyas et-dünya validdin ebulfeth Key Hüsrev bin Keykubat tarih Þehri Þevval seneti Erbe-a ve selasin ve site mie”

    Ve sol tarafýnda tuðla minaresinin kapýsý üstünde tahrir olunan tarih.

          Zerü ziver deðildir deyuben din desdi gayb arif

          Yazar tarihini bihal Hak taala þanuhu ekber

                                                                           Sene 1052

     Buda haremsiz (avlusuz) bir Camii dir. Bir hayýr sahibi Zaviyesi imiþ daha sonra mahallenin camiye muhtaç olmasýyla cami yapýlmýþ. Minaresinin kapýsý üstündeki tarih ona iþarettir.  Ve Camii Karagöz Paþa derler kapýsý üzerinde yazýlan tarih budur.

                                        Çün tamam etti Rabia hatun

                                        Hak ata ide ruhuna Rýdvan

                                        Olmaðýyçün Minareye tarih

                                        Didim ana makamý meddi ezan

                                                                              Sene 1061

      Zereðen Mahallesinde Ceddi azamýmýz said ve þehid Kara Mustafa Bey Camii Yýldýrým Hanýn veziri Ýshak Paþa kendisini þehit etmiþtir. Nice kere Aydýn ve Saruhan (Manisa) Mutasarrýfý olup daha sonra Anadolu Valisi iken bu camiyi inþa ettirmiþtir. Hala tevliyeti (Bir Vakfýn idaresine memur kimse ki, ekseri vakfedenin neslinden olur)  hakirin (Kendisinin) üzerindedir.  Bir hayli yerlerini tamir ettirdik. Gayet saðlam camii ruþendir. Ve avlusunda abdes hane havuzu ve bir sanatlý minaresi var. Kütahya da baþka bir emsali yoktur. Halk arasýnda Hisar Bey Camii derler Takkeciler cami cemaati çoktur. Ve müzeyyen mahfili (camilerde kubbe altý yer) iki aðaç müþebbek (bir birine geçmiþ)  sütunlarý var. Diller ile anlatýlamaz. Ve gayet saðlam, dayanýklý tahta örtülüdür. Ve Germiyan Oðlu Camii Tabaklar içinde olmakla Tabakhane Camii derler.  Kâgir bina olmakla üzeri kiremit örtülüdür. Ve merdiven ile çýkýlýr. Fevkani ve avlusuz bir camii þeriftir. Amma cemaati çoktur.  Ve Yeni Mahallede Hüseyin Paþa Camii gayet mesiregah hoþ avlusunda azim çýnarlarý var. Caminin üzeri kurþun örtülüdür. Camii güzeldir.

      Yukarý kale Camii: Ve yukarý kalede Sultan Germiyan Han Süleyman Han Camii var.  Kýble kapýsý tarihi budur

       Amere heza el-mescidi mübarek Sultan el-germiyaniyeti Süleyman bin Mehmet bin Yakup eydallahü melekehü Fi Þühuri senehü Seba ve sebýn ve seba mie.

       Meydan Camii: Ve Meydan Mahallesinde Bey Camii, Kagir kubbe kurþun ile örtülü bir camidir.

       Emir Þeyh Tekkesi Camii: Ve Emir Þeyh tekkesi Camii kurþunsuz Camii dir. Meþhur camiler bunlardýr.

MESCÝTLER

       Hýdýrlýk Mescidi: ve Mescitlerin güzidesi Hýdýrlýk Mescidi Cihannüma küçük bir Zaviyedir. Teferrücgah (Mesire Yeri) yeri olmasýyla cemaatten boþ deðildir.  Kapýsý üzerindeki tarih:

       Fi eyyamý Devleti Sultan el-azam zýllallahü fi el-alem Ðýyas ed-dünya veddin ebul feth Key Husrev bin Keykubad euzallahü ensar ve bi imareti heza el-mescidil mübareke el-abdül zaif elmuhtaç imadeddin Hezar Dinar tarihi sene ihda ve erbaýn ve site mie                                                                                                                                                                                                                                                                                                              

Diðer Mescit ve Zaviyeleri

       Ve Bölükçüler Mahallesi Mescidi (Mustafa Hakký YEÞÝL bu Mahalleyi Börekçiler olarak belirtmiþtir.)

       Gönen Mahallesi Mescidi,

       Sultanbaðý Mahallesinde iki namalum (bilinmeyen) Zaviyeler var.

       Ahi Mustafa Mescitleri iki dir,

       Paþa Mahallesi Mescidi.

Otuz yedi Mahallede birer mescitlerden baþka suki (çarþý, Pazar) sultaniler içinde nice Zaviyeler vardýr. Ve cümle Medreseler ve Hanlarda ve Tekkelerde dahi birer Zaviye (küçük ibadet etme yeri) mukarrerdir(vardýr) ve cümle on üç kâgir bina kurþun örtülü ninare-i zibalardan (Güzel, süslü) baþka alçacýk taþ ve aðaç minarelerdir.

EVLÝYA ÇELEBÝ’NÝN KÜTAHYA’SI BÖLÜM  2

Kütahya Mahalleleri

      Evvela Saray Mahallesi,  

      Gökçimen Mahallesi,

Böðrükcük Mahallesi, 

Þahreküstü Mahallesi,

Orta, Mahalle,

Lala Mahallesi,

Ahi Erbasan Mahallesi,

Ahi Mustafa Mahallesi, 

Dükkâncýk Mahallesi,

Börekçiler Mahallesi, 

Sultan Baðý Mahallesi, 

Bezirciler Mahallesi,

Efendi Bola Mahallesi,

Kadý Þeyh Mahallesi,

Cemalettin Mahallesi,

Çukur Mahallesi, 

Analcý Mahallesi,

Balýklý Mahallesi,

Buladin Mahallesi,

Servi Mahallesi,

Meydan Mahallesi,

Hacý Ýbrahim Mahallesi,

Ýshak Fakih Mahallesi,

Maruf Mahallesi,

Dibek Mahallesi,

Hüseyin Paþa Mahallesi,

Yeni Mahalle Mahallesi,

Çerçi Süleyman Mahallesi,

Ahi Evren Mahallesi,

Mumcular Mahallesi, 

Ahi Ýzzettin Mahallesi,

Pirler Mahallesi, 

Cinci Kefereler Mahallesi.

ve bu sayýlý olunan 34 adet Mahalleler (Mahalle adedi 34 olarak veriliyor fakat 33 adet çýkmaktadýr) ile bu þehri muazzam mâlâmal (dolu) bað ve bahçeli gül gülistanlý âbu hayat ve sularý bol haneler dir. Ve Sarayý âlilerdir. Ve üç Ermeni Mahallesi, üç Rum Keferesi Mahallesi vardýr. Kadim eyyamdan beri Yahudi taifesi yoktur. Ticaret edüp giderler. Yerleþirse ölürler. Acaip hikmettir. Ve bu kadar mahalleler cümle yedi bin toprak ile örtülü evlerdir. Amma hala temaþa ettiðimiz bu mahalde 77 kiremit örtülü saray âliler inþa olunmuþ Mukaddema bir kiremitli hane idi. Hýdýrlýk daðýndan þehir özge temaþa olunur. Serabý azamdýr. Cümleden mükellef sarayý Ali Paþa Sarayýdýr. Selef padiþahlarýndan Germiyan Oðullarý binasýdýr. 360 Tahtani ve fevkani (Altý üstü tahtalý) odalarý ve divanhaneleri ve azim kaalarý hamamlý, bahçeli tezyin olmuþ bir sarayý kadimdir. Ve Halep sarayýnýn meydaný kadar bir havlusu var. Amma cümlesi toprak örtülüdür. Kiremit deðildir. Bu sarayýn kanun üzere 40 Saraydarý (Saray hizmetçisi) vardýr ki muhafaza edip kapýlarda bekçilik edip tahrir ederler (girip çýkaný yazarlar). Vergi ahalisi þehir içinde sarayda diye hayli itibarlarý vardýr. Ýkinci olarak Osman Paþa sarayý vardýr. Kim Sultanbaðý kenarýnda bir yüksek yerinde güney tarafýnda vaki olmuþ büyük bir saraydýr. Bu hakir bu sarayda 10 gün kalýp can sohbetleri ettik. Bey efendi Kandiye kazasýndan gelüp bu sarayýn bahçesi içine bir kasrý lâhur bina yapýp hakir þikeste bu güne tarih ettik.

             Bârek Allah bu makamý serbülend

             Ermesin asla esasýna (güzend)

             Kehkeþan âsâ semaya ser çeküp

             Zirve-i âlâya salmýþtýr kemend

             Evliya gördükte tarihin dedi

             Oldu itmam ey beðim kasrý bülend

                                       Sene 1080 (1671)

Bu Saray sarapa kiremit ile örtülüdür. Ve bir Saray dahi Üftadlý Oðlu sarayý ve Saçlý Zade Hasan Aða Sarayý bunlarýn emsali kiremitli ve baþka büyük Saraylar boldur. Ve Kütahya þehri küçük bir þehir görünümündedir. Amma ta Sultan Baðýndan Osman Paþa Sarayý önünden, Mevlevihane, Kapan köprüsünden, ta Meydan Mahallesi önünden, ta çayýr baþýna varýnca kuzey yönüne dere gider. Þehrin buralarý dört bin adým uzunluðundadýr. Derenin iki tarafý kat kat bahçeler ve konaklarla süslüdür. Derede her eve ark ile su gelir ve bostanlarý sular. Dere þehrin doðusunda Gökçimen Mahallesinden, Paþa Sarayý önünden Ýshak Fakih Çarþýsý içinden geçip batý tarafýndan nihayeti Yeni Mahalleye varýncaya kadar kat kat sulu bað ve bahçeli evler içre beþ bin adým arzý bir büyük þehirdir. Evvelce çok mamur imiþ. Lakin 1021 de Celali Kara yazýcý ve Arap Sait zulmünden harap olmuþtur. Hala bu tahrir ettiðimiz mertebeden bin kat mamur bir þehirdir.

EVLÝYA ÇELEBÝ’NÝN KÜTAHYA’SI BÖLÜM 1

Tahtý Anadolu Kale-i Kütahya

      Sene 715 (1315) tarihinde Rum keferesi elinden Germiyan Padiþahlarýndan Þah Yakup Lala Hezardinar eliyle fetih etmiþtir. Lala Hezardinar, Hýdýrlýk daðýnda, bin dinar ile gömülüdür. Hakikaten içinde yattýðý kubbeye bin altýn gitmiþtir. Ve ölümünden sonra haziresinde bin altýn bulunmuþtur. Ve yine bir âdeme ihsan inam etse bin altýn verirmiþ. Tafsile muhtaç hikâyesi var. Ulu Sultaný Rum’dur. Ve Anadolu’yu Osmancýk fetih edip bu þehre dahi malik olmuþtur. Hala Anadolu Eyaletinin Merkezidir Vezirliktir. Vezirinin hassý on kere yüz bin akçedir. Mýsýr, Baðdat ve Budin vezirlerinden sonra cümle vezirlerin üstüne geçer. Osmanoðullarý ne zaman Anadolu’da sefere çýksalar Kütahya veziri askeri ile Çarkacý (Öncü asker) olur. Ve eyaleti cümle on dört sancaktýr. Evvela tahtý olan Kütahya Sancaðý, Saruhan (Manisa) Sancaðý, Aydýn Sancaðý, Kastamonu Sancaðý, Bursa Sancaðý, Bolu Sancaðý, Menteþe (Muðla), Sultanönü (Eskiþehir),  Ankara, Karahisar Sahib (Afyon), Teke (Antalya) Sancaðý, Kangýrý (Çankýrý), Hamit (Isparta) Sancaðý, Karasi (Balýkesir). Cümle Sancaklarý bunlardýr.

 Bunlardan sonra dört Müsellem beyleri vardýr. Bunlar dahi kýrkar ve elliþer mamur köylere maliktir. Yine bu beylerden baþka Anadolu Eyaletinde Dergâhý Ali Yeniçeri ocaðýndan on bir yaya beyleri vardýr.  Her biri birer Þehre hâkimdir. Cümleden serçeþme baþý yaya Beyi Mudurnu Þehri sahibidir. Hükümlerinde 220 parça Köy vardýr. Bu eyalette Defter Kethüdasý, Týmar Defterdarý, defter emini, Çavuþlar Kethüdasý vardýr. Bunlar dahi kanun üzere cümle yüz yetmiþ para imar olmuþ köylere maliktir. Sultan haslarý üç yüz para köydür. Bu eyalet de zeamet iki yüz doksan dört ve kýlýç týmar 4584 neferdir. (Asker) Sefer sýrasýnda cebelileriyle birlikte on üç bin pür silah asker olur. Paþa askeri üç bin ve diðer yaya beyleri ve zeamet sahipleri askerleriyle yirmi bin olup, bütün eyalet askeri 50 bin atlý, 40 asker olur. Ve eyaleti azim vilayetten þimal (Kuzey) tarafý Trabzon ile ve Sivas eyaleti ile müþa dýr. (ikisi vardýr.) Þarký canibi (Yaný) Sivas’týr. Ve Eyaleti Karamandýr. Doðu su Bahri Rum dur.  Ve Þehri Kütahya beþ yüz akçe þerif mevleviyettir. Amma Þerif deðildir. Müddeteyni on kese hâsýl olur. Dokuz nahiyesi vardýr. Sancaðý yirmi dört kazadýr. Þeyhül islâmý, Nakýbül eþrafý, Sipahi kethüda-yeri, yeniçeri Serdarý, dizdarý, su baþýsý vardýr. Kalesi bir tepe üzerinde beþgen þeklindedir. Kaleye girdiðimiz vakit adýný hakire sordular, düþünmeden söylemiþimdir:

                                  Evliya ya ismi resmin sordular tarih içün

                                 Ýsmine dedi bu þeydir Kal’a-i gevhernigin

                                                                                          (sene 1082)

     Hakka ki bir sýrt üstünde yüzük taþý gibi durur. Aþaðý kale ile cümle üç bin adýmdýr. Ve dört yaný yalçýn kaya üzerine bina olunmuþ hendeði yoktur. Zira kahkahavar gayya kayalarý misali uçurum kayalardýr. Âdem zirvesine uruç (çýkma) edemez. Amma mezkûr aþaðý yeni Kale eski kalenin þimali (Kuzey) tarafý altýnda alçak yerdir. Sene H. 842 (M.1438)  tarihinde Ebulfetih Sultan Mehmet zamanýna tesadüf edip bina etmiþtir. Þehrin alçak yerinde vaki olmakla Yüz arþýn miktarý kesme kaya, altýnda bir deðirmen yürütür bir abý hayat kaynayup çýkar.

 Muhasara zamanýnda düþman o suyu zapt edüp kale halký susuzluktan muzdarip hal olmasýnlar içün bu suyu kale içine almak içün bu kale bina olmuþtur. Hala yine yukarý kaleden bu suya inilir yollar vardýr. Ve bu yeni kalenin kuleleri ile cümle yetmiþ kuledir. Ve her kule arasý ikiþer kulaçtýr. Bir birine gayet yakýn kulelerdir. Ve gayet saðlam binayý kadimdir. Ve cümlesi üç kapýdýr. Biri Þarka (Doðu) bakar aþaðý çarþýya inilir üç kat demir kapýdýr. Bu kapýnýn dýþýnýn iki tarafýnda beyaz mermerlerden yapýlmýþ Aslan suretleri vardýr. Bu kapý önünde didebanlar (Muhafýzlar) sofrasýnda cümle aþaðý Þehri azim Nüm ayandýr(görünür). Bir kapýsý da yönü Güneye Sultan Baðý tarafýna açýlýr.  Ve bir kapýsý da aþaðýya yeni kaleye inilir. Buda doðu tarafýndadýr. Ve iç kale bu kalenin Cenup (Güney) tarafý nihayetinde çarkûþe kaleciktir. Daire olarak bin adýmdýr. Ve Doðu yönüne bakar bir küçük kapýsý vardýr. Zamaný kadimde bu kapýnýn tahta kanatlarý yüzüne Camýz (Dombay, Malak) derisi kaplamýþlar.  Demir kapý deðildir. Ve bu kapýnýn iç yüzünde iki su sarnýçlarý vardýr. Ve bir mescit ve dizdar (Muhafýz) ve Ýmam ve müezzin ve kethüda hanesi ve iki buðday ambarý ile cümlesi sekiz hane vardýr. Bundan gayrý asarý binalarý yoktur. Ve gayetülgayet hali iç kaledir. Amma dýþ kalede Germiyanoðlu Camii ve yetmiþ adet toprak örtülü neferat evleri vardýr. Ve bir mescit ve bir abý hayat Çeþmesi vardýr. Hikmeti Huda kim bu böyle çebeli(Dað ) âli üzere aynülhayat çeþmesi vardýr. Ve aþaðý yeni hisarda yirmi kadar toprak örtülü evler vardýr. Ve bir tahta minareli mescidi var. Ve bu kale içinde cereyan eden abu hayat kale içindeki ve aþaðý þehir içindeki deðirmenlere gider. Ve evvelden beri aþaðý þehirli kasabalardan koyun ciðeri alamazlar. Cümle kaleli alýr. Ellerinde selef (geçmiþ) padiþahlardan hatlarý (yazý) var. Aþaðý þehirliye kaleliler arasýnda ciðer için büyük kavga olur. Hala darbýmesel (Ata Sözü, deyim) olmuþtur. Kim gavga ciðer içündür derler. Amma gayet ganimet þehri rahmettir. Ve bu kale evlerinin cümle sima (yüzü) canibinde Kuti sahrasýna bakan havadar ve Cihannüma güzel evlerdir. Ve aþaðý þahri kebir (büyük þehir.) bu kayanýn þarký (Doðu) ve þimal (Kuzey) ve yýldýz rüzgârlarý tarafýndan vaki olmuþtur. Sultanbaðý semtleri dere içinde ve yeni mahallenin garp (batý) yönüne altýna ve Zereðen Mahallesi düz sahraya vaki olmuþ bu güne mahalle-i abadandýr. Ve bu kaleye cebeli (dað) Hýdýrlýk havaledir. Amma asla ondan zarar isabet etmezdir. Ýç kalenin Toplarý Hýdýrlýkta kuþ kondurmaz aralarý top menzilinden ziyade mesafe-i baidedir.